Hersinyen Nedir?

Birinci Zaman’ın sonlarında (Karbon devri) oluşmuş dağ kütlelerini belirtmek için kullanılan terim. Hersinyen (Latince Hercynia silva’dan “Kara Orman”) dağ kütlelerinin özellikle Avrupa’da (kıtanın temel iskeletini oluşturur) ve Kuzey Amerika’da (Apalaş dağları) büyük önemi vardır. Günümüzden 150 milyon yılı aşkın bir süre önce ortaya çıkmış eski bir kütle olan Avrupa’daki Hersinyen dağ sırası, çok yoğun biçimde, aşınma olgusunun etkisinde kalmıştır; bir bölümü de Akitanya havzası, Paris havzası, Schvvaben-Franken havzası gibi geniş teknelerde bulunan geç tarihte oluşmuş tortullarla örtülüdür. Bu çöküntü alanlarını birbirinden ayıran billurlu kütlelerin tümü, Üçüncü Zaman’ın ortalarında (Oligosen) başlayan ve Pliyosene kadar süren tektonik hareketlerden etkilenmiştir.

Gereçlerin sert ve kütlesel olmaları (özellikle granitler ve gnayslar), söz konusu biçim değişikliklerinin kırıklara, çöküntü hendeklerine, kırılmalara yol açacak nitelikte olduklarını gösterir. Alp dağları köşegeni yakınındaki Hersinyen bölgelerin, uzak bölgelere oranla çok daha geniş çaplı değişikliğe uğradıkları gözlenir. Bu gençleşme olayına, Alp dağoluşunun şiddetinden az çok etkilenen Hersinyen bölgenin bağımsız hareketleri neden olur.

Hersinyen Kütleler

Hersinyen kütlelerin topografyasındaki temel özellik, çevrenin genel görünümüne, dar ve derin vadilerle yarılmış geniş yaylalar oluşturan aşınmış yüzeylerin egemen olmasıdır. Bunlar, çoğunlukla, önemli kırıkların ve çöküntü hendeklerinin (Cevennes, Vosges’ların Alsace’a bakan yamacı) yakınındaki “oyuk” engebelerdir. Avrupa’da üç tür Hersinyen kütle vardır.

DIŞ BÖLGE KÜTLELERİ. Bunlar Alp köşegenine göre dışta kalan kütlelerdir: Şistli Ren kütlesi; Ardennes; Güney İrlanda; Armorik kütlesi; Batı İber Mesetası.
Söz konusu kütlelerin engebeleri pek belirgin değildir ve Tebeşir devrine özgü genel peneplenleşme (yontuklaşma) olayıyla nitelenir. Önemli yer hareketleri, bu devirden hemen önce ve Tebeşir ile Eyosen devirleri arasında gerçekleşmiştir. Üçüncü Zaman’ın geri kalan bölümünde de daha küçük çaplı biçim değişiklikleri gerçekleşmiştir.

İÇ BÖLGE KÜTLELERİ. Katalonya sıradağları; Montagne Noire; Massif Central; Vosges’lar; Kara Orman; Thüringer Wald; Bohemya kütlesi bu tür kütleler arasında yer alır. Genellikle, dış bölge kütlelerinden daha yüksek engebeler oluşturan iç bölge kütleleri, belirgin bir Triyas öncesi peneplenleşmesinden sonra, İkinci Zamanda ve Üçüncü Zamanın büyük bölümünde kalın tortul tabakaları altına gömülmüştür. Bu nedenle dış bölge kütlelerinden daha aşağı konumda yer almışlardır. İç bölge kütlelerini yeniden ortaya çıkaran ve bu kütlelerin yükselmesini sağlayan büyük düşey hareketler, Miyosen’in sonuyla Pliyosende gerçekleşti. Bu hareketlere yanardağ lav taşmaları da eşlik etti.

ALP BÖLGESİ KIVRIMLARI İÇİNE GİRMİŞ KÜTLELER. Pelvoux, Mercantour, daha güneyde de Korsika, Sardinya, Calabria bu tür kütlelerdendir.
Hersinyen dağ sıraları Devonyen’den başlayarak farklılaşma gösterip geniş bir jeosenklinal (yer teknesi) biçimi almaya başladı. Moldavya Tuna bölgesi, Güney Bretagne’dan başlayan, Massif Central ve Vosges’ lardan geçerek Bohemya’ya ulaşan, geniş bir V biçimindeki bir “adalar” dizisi oluşturur. Daha kuzeyde, “adalar”ın aşınması sonucu ortaya çıkan döküntü kayaçlarının (kumtaşları) çökeldiği ve daha sonra da yoğun bir yanardağ etkinliğinin merkezi olan (bazik kayaçlar) Saksonya- Thüringen bölgesi bir çizgi halinde uzanır. Ren Hersinyen bölgesi çok karmaşıktır: Buralarda, az derinlerde oluşmuş kayaçlara (Devon, Flysch kireçtaşları), kara fasiyeslerine ve çok derin fasiyeslere (Crauvvackes) rastlanır. Gene çok karmaşık olan Hersinyen dağ sırasının güney kesimi, Pireneler’den başlayıp Moravya’ya ulaşır; büyük ölçüde Alp kıvrımları tarafından yıpratılmıştır.

SU ÜSTÜNDE YÜKSELME VE YERLEŞME

Alt ve Orta Karbon devrinde, Hersinyen dağ sırasının su düzeyi üstünde yükselmesi hızlandı, aynı zamanda da hendekler ortaya çıkmaya başladı. Başlıca özelliği güçlü bir yanardağ etkinliği ve granitlerin oluşumu (Vosges’lar, Massif Central, Bohemya) olan arka hendekler, kalın kömür tabakalarının çökeldiği kara parçalarının (İskoçya havzası, Galler, Fransa Belçika havzası, Ruhr havzası, Silezya havzası ve güneyde Asturias) kenarlarındaki bir çeşit deniz kulağı olan ön hendeklerden ayrılırlar.

Üst Karbon devrinde, dağlar bütünüyle su üstünde yükseldiler; bu evrede dağlar, küçük çöküntü havzalarını birbirinden ayıran geç kırıklar tarafından kesin biçimde parçalandılar. Taşkömürü içerebilen kara ya da göl tortullarıyla dolmuş olan bu havzalar, genellikle sıradağın eksenini izlerler (Bretagne-Vendee, Massif Central), ama dış kesimlerde de bulunabilirler (Saar, Asturias). Hersinyen dağ sıralarının başlıca doğrultuları batıda, kuzeybatı-güneydoğu (Armorik kütlesi doğrultusu) ve doğuda, kuzeydoğu-güneybatıdır. Bütün Karbon devri boyunca gelişen hareketler çok büyük yer değiştirmelere yol açar: Güney Bretagne’daki makaslamalar; Galler’deki ve Fransa Belçika kömür havzasındaki aşmalar.

ÖNEMLİ BİR BAŞKALAŞIM

Aşağı yukarı bütün kütlelerde, başlangıçtaki kayaçlara dönüşüm geçirten önemli bir başkalaşım olayı nedeniyle, Hersinyen dağ sıralarının incelenmesi güçtür. Ayrıca, çok büyük granit kütleleri yerleşmiştir. Bu granitler dağ sıralarının orta kesimleriyle sınırlı değildir: Bretagne’da, Vosges’larda ve Südetler’de de bulunurlar. Granitler tortul kayaçları delebilir ve burada birçok değme başkalaşım kuşağı oluşturur. Bu çok sayıdaki granitleşme, Hersinyen dağoluşu Alp dağoluşundan ayırır. Granitleşme olgusu, iktisadi açıdan büyük önem taşır: Çoğunlukla Avrupa’daki demirsiz maden yatakları (kurşun, çinko, gümüş, altın, uranyum, volfram) Hersinyen granitlere bağlıdır. Avrupa’daki kömür yataklarının çoğu Hersinyen arazilerdedir.