İSLAM UYGARLIĞI ÖNCESİ YAZILI TÜRK EDEBİYATI VE ÖRNEKLERİ

YAZILI TÜRK EDEBİYATI

Yazılı Türk edebiyatı, Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri oian Orhun Yazıtları’nm oluşturulduğu 8. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar olan dönemi kapsar. Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri 6. yüzyılda oluşturulan Yenisey Yazıtları’dır; ancak bu yazıtlar, okunamadığı için belge değeri taşımaz.

Yazılı Türk Edebiyatının Özellikleri

1. Bu dönemde Göktürkçe ve Uygarca ile ürünler verilmiştir.
2. Ürünlerde hem sade halk diline dayalı bir anlatım hem de sanatlı söylev diliyle yapılan anlatım görülür.
3. Bu dönemde hem dini hem de din dışı ürünler verilmiştir.
4. Bazı atasözlerimiz ve destanlarımız bu dönemde yazıya geçirilmiştir.
5. Bu dönemin şiirlerinde de sözlü dönemdeki gibi dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü kullanılmıştır.
6. Göktürkçe ile ortaya konan ürünlerde dil, yabancı etkilerden uzaktır; Uygurca yazılan ürünlerde ise Maniheizm’in etkisiyle Çin dilinden etkiler görülmektedir.

Göktürk Alfabesiyle Oluşturulan Ürünler

ORHUN (GÖKTÜRK) YAZITLARI

8. yüzyılda ortaya konan bu yazıtlar, Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.  Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi, yaşamı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Söylev türünün ilk örnekleri sayılan bu yazıtlarda “Türk” adı ilk kez kullanılmıştır.

Yazıtlarda dağılan Göktürklerin Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin tarafından bir araya getirilişi ve Göktürk devletinin yeniden kuruluşu anlatılmaktadır ve Türkler, düşmanların (Çinlilerin) hilelerine karşı uyarılmaktadır.

Orhun Yazıtları, üç dikili taştan ibarettir:

a) Vezir Tonyukuk Anıtı (720)

Vezir Tonyukuk’un ağzından Çinlilerle yapılan savaşlar anı şekliyle, yalın halk diliyle yazılmıştır. 

b) Kültigin Anıtı (732)

Bu anıtı Bilge Kağan, savaşta ölen kardeşi Kültigin adına diktirmiştir. Bu anıtta sanatlı bir dil kullanılmıştır.

c) Bilge Kağan Anıtı (735)

Türk hükümdarı Bilge Kağan’ın ölümünden sonra oğlu tarafından diktirilmiştir. Orhun Yazıtları’nın yazarı Yollug Tigin’dir.

Orhun Yazıtlarını bilim dünyasına İsveçli bir subay olan Strahlenberg tanıtmış, anıtlar üzerindeki yazıları ise ilk kez Danimarkalı bilgin Thomsen 1893’te okumuştur.

Uygur Harfleriyle Oluşturulan Ürünler

Türklerin İslamiyeti kabul etmeden önce kullandıkları bir alfabe de Uygur alfabesidir. Şamanizmi bırakıp Mani dinini benimseyen Uygurlar, bu dönemde daha çok dini içerikli metinler ortaya koymuştur. Bu dönemden günümüze ulaşmış iki metin vardır: Altun Yaruk (Altın Işık), Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın). Bu metinlerde Maniheizm ve Budizm ile ilgili inanışlar dile getirilmiştir. 

NOT:  İslamiyet öncesi Türk edebiyatı döneminden şiirleri elimize geçen ilk Türk şairi Aprınçur Tigin’dir.