İskandinav Sanatı Hakkında Bilgiler

İskandinav sanatını oluşturan Dani­marka, Norveç ve İsveç gibi üç ülke­nin sanatı aşağı yukarı bütün Ortaçağ boyunca türdeş bir biçimde gelişmiş­tir. Türdeşlik gereği gerçek bir Baltık sanatından söz edilebilirse de, bu or­tak kültür ve sanat birikimi üstünde yükselen, her ülkenin etkisinde kaldı­ğı yabancı etkilerin farklılığından kay­naklanan bazı ulusal özellikleri ayırt etmek gerekir.

Mimarlık

Viking dönemi sonunda Norveç’te Hı­ristiyanlığın kabul edilmesiyle Avru­pa dinsel mimarisi de benimsenmiş ol­du.

Önce, bazilika planı ve roman üslubu Kuzey ülkelerinin özelliğini oluşturan ahşap yapılara uygulandı. Yaklaşık otuz kadar Norveç stavkirke’si (ağaç­tan yapılmış kiliseler), günümüzde bu mimarinin özgünlüğüne tanıklık eder; daha geç dönemlerde yapılmış olan örnekler (Eidsborg, XIII. yy. ortası; Reinli, XIV. yy. başı) en eski yapıların (Urnes, 1050-1080; Haltdalen, Tröndelag, XII. yy’ın ilk yarısı; Hurum, Borgund, XII. yy. sonu) sadık birer kopyasıdır.

Kırsal kesimdeki stavkirkelere kısa süre sonra roman ya da gotik üslup­ta, taştan yapılan ve doğrudan doğru­ya anglonorman üslubundan esinlen­miş olan dinsel yapılar eklendi: Hamar Katedrali (1265’e doğru, yıkıntı halinde), Trondheim’deki Aziz Olav Katedrali (1140-1150), Stavanger’deki Aziz Svithun Katedrali (1130’a doğ­ru,İngiliz kökenli piskopos Reinald ta­rafından kuruldu). İskandinavya’nın geri kalan kesimlerinde olduğu gibi Norveç’te de Cîteaux mezhebine özgü manastır mimarisi ilkeleri ağır bas­mıştır.

İsveç’te XI. yy’da başlayan Hıristiyan­lığı benimseme hareketi, XII. yy’da da sürdü; buna bağlı olarak Alvastra ve Varnhem gibi Cîteaux manastırları­nın yapımından başka kırsal kesimde çok sayıda küçük kilise yapıldı. Gotland adası bu tür yapılarla dolup taş­mıştı; adanın merkezi olan Visby’deki ilgi çekici tahkimli sur (XIII. yy.) ve 1225 yılma doğru kurulmuş olan, gü­nümüzde de ibadete açık bulunan Azi­ze Maria Kilisesi ayakta kalabilmiş yapılardır.

Gotland kadar zengin olmamakla bir­likte XIII. yy. İsveç’inde çok sayıda go­tik üslupta büyük yapı vardı. Arala­rından en ilgi çekici olanı da Linköping’teki Aziz-Petrus Katedrali’dir; gotik üsluptaki İsveç yapılarının çoğu gibi bu da eski bir roman kilisesinin temelleri üstüne kurulmuştur. Tuğla­dan olan Uppsala Katedrali’nin yapı­mında (1260’a doğru – 1435), özellik­le de Paris’teki Notre-Dame Katedrali’ni anımsatan kesimlerinde, 1287’de İsveç’e bir yolculuk yapmış olan Fran­sız Etienne de Bonneuil’ün katkısı ol­muştur. Ama bu yapı, XIX. yy’da ona­rılmış ve özgün sanat değerinden çok şey yitirmiştir.

İskandinavya’daki roman sanatının başyapıtı olan Lund başpiskoposluk kilisesinin yapımına 1080’de başlan­mıştı; o tarihte Skane. Danimarka’ya bağlı bir eyaletti ve bütün İskandinav ülkelerinin gerçek dinsel merkezi ol­mak üzereydi. XI. ve XII. yy’larda Da­nimarka tümüyle, Baltık uygarlığının başlıca kültür merkeziydi. Viborg ve Ribe’de yapılmış olan roman üslubun­daki öbür iki büyük katedralin yapım üslubu, Danimarka’daki Sakson ve Ren bölgesi mimarilerinin etkilerini de belirgin biçimde gözler önüne serer. Gotik sanat, Danimarka’da 1200 yılı­na doğru ortaya çıktı, ama var olan birçok yapı bu üsluba göre yenilene­rek değişikliğe uğratıldığı halde, bu yeni üslupta yapılmış tapınaklara pek rastlanmaz. Gotik üslup her şeye kar­şın Roskilde (XII. yy. sonu) ve Odense’deki Sankt-Knud (XIII. yy.-XV.yy.) katedrallerinde uygulanmıştır.

Heykel ve Resim

Danimarka kralı Harald II Blaatand tarafından, Hıristiyanlığı benimsedi­ği tarihin (960-970) anısına jelling’de (jutland) dikilmiş olan ve üstüne ara­besk motifleri kazınmış bulunan bü­yük taş, Ringerike üslubu olarak ad­landırılan üslupta (XI. yy’ın ilk yarı­sı) ya da Urnes üslubunda (XI. yy’ın ikinci yarısı), son olarak da Norveç stavkirke’levinin oymalı ahşaptan iç kapılarında ön roman heykel sanatı­nın canlılığı gözler önüne serilmiştir. Lund Katedrali, İsveç bölgelerindeki kiliseler, Gotland’daki birçok küçük kilise ve jutland’daki (jylland) granit­ten yapılma kiliseler, oymalı kapıla­rındaki hayvan motifleri, sütun baş­lıkları, özellikle de vaftiz kurnalarıy­la roman heykelciliğinin gelişmesini açık seçik bir biçimde ortaya koyar.

Roman heykel sanatının bir başka özelliği de, son derece özgün ve hemen hemen tümüyle Danimarka’ya özgü olan mihrap önlerindeki süslemeler­dir. Libsjerg mihrabı (1175’e doğru) ve Sahi Kilisesi mihrabı (XIII. yy. ba­şı) bu tür yapıtların en ilgi çekici ör­nekleridir. İskandinav ülkelerindeki roman süsleme örnekleri arasında ay­rıca çok güzel mihrap arkalıkları, azizlerin ve Meryem’in heykelleri sa­yılabilir. İskandinav heykelciliğinin gotik üsluptaki başyapıtını, taştan yapılmış ve az sayıda olan,Norveç’teki Aziz Olav Katedrali’nin (Trondheim) batı cephesini süsleyen anıtsal heykel­ler oluşturur.

XII. yy’da Fransız tezhip sanatçıları­nın üslubundan büyük ölçüde etkile­nen Norveçli ressamlar çok güzel mih­rap arkalıkları ve eşsiz freskler (Al stavkirke’sinin koro yerinin tavanı, XIII. yy. sonu) yaptılar. İsveçli ressamlar da aynı dönemde, özellikle Germen-Bizans sanatından esinlenerek çok güzel tavan resimle­ri oluşturdular; bunlardan en ilgi çe­kici olanı XIII. yy’da Smaland’daki es­ki Dâdesjö Kilisesi’ni süslemek ama­cıyla gerçekleştirildi. Ortaçağ Dani­marka resmi, önceleri Bizans üslubu­na yaklaşırken, daha sonra Avrupa üslubunun evrimini izledi. XII. ve XIII. yy’larda büyük etkisi olan Batı Avrupa kültürü de yavaş yavaş yerini Baltık uygarlığının gelenekleri­ne ve sanat anlayışına bıraktı.