Göl Nedir? Çeşitleri Yapısal özellikleri Ve Gölün İşlevleri Nelerdir? Göl: Karalardaki çöküntü alanlarını dolduran tatlı ya da tuzlu, az çok derin ve geniş su örtüsü. Göller yeryüzünde 1 700 000 km2’lik bir alan kaplarlar.
Göllerin Yapısal Özellikleri
İçinde yer aldıkları çöküntünün kökenine göre göller başlıca altı sınıfta toplanabilir.
1. Tektonik göller: Çöküntü hendeklerinde ya da çöküntü çanaklarında yer alan göller (Afrika’da Büyük Rift’teki göller: Nyassa; Tanganyika; Victoria; Rudolf);
2. Yanardağ gölleri: Yuvarlak biçimli olan ve yanardağ ağzında yer alan göller (Massif Central’daki Pavin gölü);
3. Buzul gölleri: Genellikle bir buzul koyağını kapayan kayalık tıkacın yukarı ya da aşağı kesiminde bulunan bir alanı, buzulun aşırı oymasıyla ortaya çıkan göller (Alpler’deki göller);
4. Set ya da baraj gölleri: Bir vadinin bir lav akıntısıyla (Aydat gölü), bir buzultaşla (Finlandiya gölleri), ırmak tortulları ya da çeşitli yapılarla tıkanması sonucunda oluşan göller;
5. Düden gölleri: Bir düdenin (düz dipli, yuvarlak, küçük çanak) dibinde yer alan göller;
6. Uzaklık ya da kuraklık nedeniyle denize ulaşmayan akarsularla beslenen göller, boşaltma kollarında yoksundurlar (şotlar, sebhalar); üstelik buharlaşma ve tekne aklanının taş yapısı (Lut gölü) nedeniyle, çok tuzludurlar.
En derin göller çöküntü gölleri (Bay- kal gölü; 1 741 m) ve buzulların aşırı oyduğu göllerdir (Kanada’daki Büyük Esir gölü; 614 m).
Göller, kendilerini aşan ırmaklar için düzenleyici görev yaparlar (Rhöne ırmağıyla Leman gölünde olduğu gibi) ve suları gene bu ırmaklar gibi çekilir ve kabarır. Ilıman bölgelerdeki göller, belli bir durgunluğa karşın, kendilerini besleyen akarsulardaki rejim değişikliklerinden etkilenirler: Kar rejiminin belirlediği ilkbahar kabarması; buzul rejiminin belirlediği yaz kabarması; yağmur rejiminin belirlediği sonbahar kabarması; vb. Tropikal ülkelerde, göl sularındaki kabarmalar yalnızca yağmurlara bağlıdır ve mevsimleri izlerler. Aynı olay, yan çöl iklimli bölgeler için geçerli değildir: Bu bölgelerde, çok az olan yağışlara bağlı göl sularının düzeyi, düzensizdir.
Küçük Okyanus Gibidirler
Göller, okyanuslarda gözlenen bütün olayları, küçük çaptada olsa sergilerler; göllerde küçük gelgit olayları (en büyük göllerde 20 mm), dalgalar ve bazen şiddetli fırtınalar, düşey salınımlar (göl esnemesi), rüzgârların ya da bir ırmağın girmesiyle oluşan dalgalar, tuzluluk ve sıcaklık farkları, vb. görülür.
Tatlı su göllerindeki sıcaklık değişmeleri son derece önemlidir; çünkü, derinlerdeki suların yenilenmesini ve dolayısıyla da oksijenin dip kesimlere inmesini sıcaklık değişmeleri sağlar. Bir yıllık süre içinde göl sularında görülen düşey karışmaların sayısına ve şiddetine bağlı olarak göller çeşitli sınıflara ayrılırlar:
1. İki düşey karışmalı göllerde, yüzey suyu sıcaklığı, yılda iki kez (ilkbaharda ve sonbaharda) tatlı sularda en yüksek yoğunluk sıcaklığı olan +4 °C’a (kışlan soğuk ılıman iklimli bölgeler) eşit olduğu sırada düşey su karışması gerçekleşir;
2. Tek düşey karışmalı göller (suları yılda bir kez karışan göller), sıcak (Avrupa’nın yumuşak kışlı bölgelerinde olduğu gibi, karışma soğuk mevsimde olur) ya da soğuk (soğuk bölgelerdeki göllerde olduğu gibi, karışma yazın olur) karışmaları olarak ikiye ayrılır;
3. Düşey karışmasız göller (suları hiç karışmayan göller) her zaman donmuş kalan göllerdir;
4. Az düşey karışmalı göllere (suları çok az karışan göller), sıcaklığı yıl boyunca çok az değişen bölgelerde rastlanır (dönencelerarası bölge);
5. Çok düşey karışmalı göllerde (suları birçok kez karışan göller), suların düşey karışması, geceleri görülen soğuma sayesinde gerçekleşir (Victoria gölü);
6. Kısmi düşey karışmalı göllerde (sularının yalnızca bir bölümü karışan göller), derin kesimler suların düşey karışmalarından hiç etkilenmezler.
Göllerin İşlevi Nedir?
Okyanuslar gibi göllerin de iklimi yumuşatıcı bir etkisi vardır; göller insan coğrafyasında önemli rol oynarlar: En başta içme suyu depoları sayılırlar; ayrıca beyaz kömür depoları da oluşturan göller, ırmakları düzenleyen öğelerden biridir. Ulaşım alanında da yararlanılan göller, aynı zamanda balıkçılık merkezleri sayılır ve çevreleri genellikle dinlenme yerlerinin kurulmasına elverişlidir.
|
DÜNYADAKİ BAŞLICA GÖLLER |
|
|
Hazar |
371 000 km2 |
|
Superior |
84 131 km2 |
|
Victoria |
68 100 km2 |
|
Aral |
65 500 km2 |
|
Huron |
61 797 km2 |
|
Michigan |
58 016 km2 |
|
Tanganyika |
32 893 km2 |
|
Büyük Ayı |
31 793 km2 |
|
Baykal |
31 500 km2 |
|
Nyassa |
30 800 km2 |
|
Esir |
28 438 km2 |
|
Erie |
25 612 km2 |
|
Winnipeg |
24 514 km2 |
|
Ontario |
18 940 km2 |
|
Ladoga |
18 400 km2 |
| TÜRKİYE’NİN BAŞLICA GÖLLERİ (YÜZÖLÇÜMÜ 5 KM2’DEN BÜYÜK OLANLAR)
GÖLÜN ADI BULUNDUĞU İL YÜZÖLÇÜMÜ (KM*) |
|
|
3 713
1 500 656 468 308 200 166 153 134 115 105 104 98 86 60 52 49 48 47 45 37 35 34 34 32 25 24 23 16 16 16 15 15 14 13 12 12 11 11 11 9 8 8 6 6 |
Son Yorumlar