FİİLLERDE YAPI

09 Mayıs 2020

Posted by Fırat

Filleri yapı bakımından üç grupta inceleyebiliriz:

A) Basit (Yalın) Fiiller:

Yapım eki almamış fiillere basit fiiller denir.

oku (mak)
bil (mek)
uç (mak)… gibi.

B) Türemiş Fiiller:

Basit (kök) haldeki fiillere yapım eklerinin getirilmesiyle elde edilen fiillere türemiş fiiller denir. Addan, sıfattan ya da bir fiilden yeni fiiller türetilebilir.

koş — uş (mak) al — ın (mak)

gör — ül (mek) temiz – Ie (mek)

boş – a (mak) at – ış (mak)

güm — Ie (mek) hasta – Ian (mak)

bil — dir (mek) uyu — t (mak) gibi.

C) Bileşik Fiiller:

Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillere bileşik fiiller denir.

seyret (mek)
memnun o| (mak)
rica et (mek)
şaşakal (mak)
koşabil (mek)
küplere bin (mek)

Bileşik fiilleri oluşum ve anlam özellikleri bakımından şu gruplarda inceleyebiliriz:

1) Yardımcı Bileşik Fiiller:

Ad /Ad soylu Sözcük + Yrd. fiil = Bileşik fiil

yardım + etmek —> yardım etmek
hak + etmek —> hak etmek
adam + olmak —> adam olmak
his + etmek —> hissetmek
zan + etmek —> zannetmek
kabul + eylemek —> kabul eylemek

UYARI : Dilimizde başka sözcüklerle kalıpiaşmış olarak kullanılan “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” gibi sözcüklere yardımcı fiii denir. “Etmek, olmak” sözcükleri, ad soylu bir sözcükle kalıplaşmamışsa ya da tek başına bir anlam taşıyorsa yardımcı fiil sayıimaz; bağımsız fiii sayıiır:

Öğleden sonra evde olurum. (:bulunurum) (Yrd. fiil değil)
Fındık bu yıl iyi para etti. (= yaptı, değdi) (Yrd. fiii değil)
Tanıştığımıza çok memnun oldum. (Yrd. fiil)
Rica ederim, tartışmayı birakin. ( Yrd. fiii )

2) Kurallı Bileşik Fiiller (Özel Bileşik Fiiller) :

Herhangi bir fiile getirilen “a, e, ı, i, u, ü” sesleriyle birlikte “vermek, bilmek, durmak, kalmak, yazmak” gibi fiillerin birleştirilerek yazılması sonucu oluşturulan fiillerdir.

Kurallı bileşik fiiller anlam özellikleri bakımından dört gruba ayrılır:

a) Yeterlik Fiili:

Yapılışı: Fiil + (e) bilmek

Anlamı: Eyleme “gücü yetme, başarma, ihtimal” anlamlarından birini katar.

Artık, yürüyebilirim. (Başarma)
Odunları kırabilir. (Gücü yetme)
Fırtına çıkabilir. (ihtimal)

b) Tezlik Fiili:

Yapılışı: Fiil + (i) vermek

Anlamı: Eylemin çarçabuk ve kolayca yapıldığını bildirir; tezlik, acelecilik anlatır.

Kitapları şuraya koyuver. (Çabucak koy)
O şiiri bana da yazıver. (Çabucak yaz)

c) Sürerlik Fiili:

Yapılışı: Fiil + (e) durmak, (e )kalmak, (e )gelmek

Anlamı: Eylemin bir müddet devam ettiğini, sürdüğünü anlatır.

Siz oynayadurun, biz çarşıya çıkıyoruz. (oynamaya devam edin)
Bu olaya hepimiz şaşakaldık. (Bir süre şaşırdık)
Onun iyi bir yazar olduğu söylenegelmiştir. (Hep söylenmiştir)

d) Yaklaşma Fiili:

Yapılışı: Fiil + (e) yazmak

Anlamı: Fiilde anlatılan işin, oluşun yapılmasına çok az kalındığını, yaklaşıldığını anlatır.

Kardeşim, bu kazada öleyazdı. (Neredeyse ölecekti)
Heyecandan bayılayazmış. (Az kalsın bayılacakmış)

UYARI : Dilimizde, bir fiilin fiilimsiyle ya da yardımcı fiillerle oluşturduğu bileşik fiiller de vardır. Bunlar cümledeki anlamlarına göre adlandırılır:

Halamı göresim geldi. (İsteklenme fiili)
Adamın köye gideceği tuttu. (Beklenmezlik fiili)
Buraya gelmekten çekinir olmuştu. (Başlama fiili)
Biz gelinceye dek bitirmiş olursun. (Bitirme fiili)
Olanları bilmezlikten geldik. (Yapmacık fiili)

3. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:

Ad soylu sözcüklerle fiillerin kimi zaman birinin, kimi zaman da tümünün gerçek anlamlarından uzakiaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşturulan bileşik fiillerdir. Anlamca kaynaşmış fiiller, deyimsel özellik taşıyan sözlerdir.