Celali İsyanları, 16. ve 17. yüzyıllarda, Osmanlı yönetimindeki Anadolu’da toplumsal ve ekonomik yapının bozulmasından kaynaklanan ayaklanmaların tümüne verilen addır. Bu ayaklanmaların adı, bu kapsamdaki ayaklanmaların ilkinin önderi olan Yavuz Sultan Selim döneminde binlerce taraftarı ile ayaklanan Bozoklu (Yozgatlı) Şeyh Celal’den gelir. Bozoklu (Yozgat) olan Şeyh Celal, Mehdi olduğu iddiasıyla 1519’da Osmanlı yönetimine başkaldırdı. Tokat yöresinde başlayan Şeyh Celal ayaklanması, Alevi Türkmenler ve göçebe yaşayan diğer boylar arasında destek buldu ve devletin ağır vergi yükü altında ezilen binlerce çiftçinin de katılmasıyla hızla yayıldı. Ayaklanma aynı yıl kanlı bir biçimde bastırıldı.
Anadolu’da ilk büyük Ce|a|i hareketleri, medrese öğrencilerinin (suhte ya da softa) hareketi olarak ortaya çıktı. Medrese öğrencileri ve medrese bitirip iş bulamayanlar Yozgat, Amasya, Adıyaman, Sivas ve Malatya yörelerinde büyük ayaklanmalar başlattılar. Bu ayaklanmalar tarihe Suhte ayaklanmaları olarak geçti. Daha sonra, asker sınıfından levent ve sekbanlar ayaklandılar. Bu arada Osmanlı Devleti’nin yerel yöneticileri, güç kullanarak halktan vergi toplamaya başladılar. Yerel yöneticilerin zulmü merkezi hükümet tarafından önü alınamaz duruma gelince, |||. Murat (1574-1595), Ill. Mehmet (1595-1603) ve Birinci Ahmet (1603-1617) soygunlara, yöneticilere ve memurlara karşı köylülerin silahla mücadele etmesini isteyen fermanlar çıkardılar.
Genel olarak Üçüncü Murat, Üçüncü Mehmet ve Birinci Ahmet döneminde ortaya çıkan Celali |syanları’ndan bazıları şunlardır:
- Konya’da Saraçoğlu Ahmed İsyanı
- Lübnan ve Suriye’de Canbolatoğlu İsyanı
- Manisa ve çevresinde Kalenderoğlu İsyanı
- Sivas ve Maraş bölgesinde Karayazıcı İsyanı ve kardeşi Deli Hasan’ın İsyanı
Celali isyanlarının Nedenleri
1. Anadolu ve Akdeniz üzerinden geçen uluslararası ticaret yollarının keşifler sonucunda yön değiştirmesi ve bu durumun, Osmanlı ekonomisini olumsuz etki|emesi
2. Avrupa devletlerinin güçlenmesi karşısında fetihlerin durması, ganimet gelirlerinin azalması ve bu durumun devleti vergileri artırmaya yöneltmesi
3. Osmanlı tımar topraklarında veraset usulünün başlaması ve oluşan bu yarı-feodal durumun, vergileri ödeyemeyen köylülerin topraklarını terk etmesine, kasaba ve kentlere iş için göç etmesine yol açması
4. Topraklarını terk edenlerden geçim yolu bulamayanların, eşkıyalığa başlaması ya da eşkıyaya katılması
5. Osmanlı toplumsal ve ekonomik düzeninin alt üst olması, işsizlik ve geçim sıkıntısının ortaya çıkması
6. Medrese öğrencilerinin ve medrese bitirip iş bulamayanların devlete karşı gelmesi
7. Yerel yöneticilerin, güç kullanarak halktan yasal olmayan vergiler istemeye başlaması
8. Devşirme asıllı devlet adamlarının Anadolu’daki halk ile kaynaşamaması
NOT: Celali isyanlarının ana nedeni ekonominin bozulmasıdır.
İsyancıların halka zulümlerinin yanı sıra Osmanlı ordusuna ve komutanlarına verdiği zararlar neticesinde, Osmanlı Devleti, Celalileri kesin olarak ortadan kaldırmaya karar verdi. Sadrazam Kuyucu Murat Paşa büyük bir orduyla 1606’da Anadolu’ya geçti. 1610 yılına kadar giriştiği savaşlarda Celalileri ve adamlarını acımasızca öldürerek cesetlerini açtırdığı kuyulara doldurttu. Kaynaklarda Kuyucu Murat Paşa’nın öldürttüğü insan sayısının 65 bin civarında olduğundan söz edilmektedir.
Celali Ayaklanmalarının Sonuçları
1. Celali ayaklanmaları, Osmanh toprak düzenini büyük ölçüde değiştirdi.
2. Ağır vergiler yüzünden ya da “Büyük Kaçgun” sırasında yerlerinden olan çiftçilerin toprakları, mültezimlerin ya da yerel yöneticilerin eline geçti.
3. Vergiler yüzünden borca giren köylüler, işledikleri toprakları, tefecilere kaptırdılar.
4. Osmanlı toprak düzeninin temeli olan Tımar Sistemi bozuldu.
5. Büyük nüfus hareketleri ortaya çıktı ve kentlere büyük göçler oldu.
6. Tarımsal üretim geriledi ve kıtlık tarım ürünleri fiyatlarının yükselmesine yol açtı.
7. On binlerce insan yaşamını yitirdi ve pek çok yerleşim yeri yıkıma uğradı.
Son Yorumlar