Yarı Başkanlık Sistemi Nedir? Fransa Uygulaması Nasıldır?

Yarı Başkanlık Sistemi Nedir? Fransa Uygulaması Nasıldır?

1- Yarı Başkanlık Sistem Özellikleri

Yarı başkanlık sisteminin kaynağı Batı Avrupadır. Birinci Dünya Savaşının sona ermesi üzerine, bir çok Batı Avrupa ülkelerinde yarı başkanlık sisteminin benimsendiği görülür. Bunlar arasında Finlandiya, Almanya, Avusturya, İrlanda, İzlanda, Fransa ve Portekiz yer alır.

Yarı başkanlık sistemi, başkanlık ve parlamenter sistemin bir karışımı görünümündedir. Yarı Başkanlık sistemi bazı devletlerde, İzlanda, İrlanda Avusturya’da ki gibi, meclisin üstünlüğüne; bazılarında, Fransa’da olduğu gibi, net bir şekilde devlet başkanının üstünlüğüne dayanır.

Yarı başkanlık sisteminin uygulandığı devletlerde dikkati çeken husus, Devlet Başkanının doğrudan genel oyla seçilmesi ve Bakanlar Kurulunun Parlamento önünde sorumlu olmasıdır.
Fransa, İkinci Dünya Savaşından sonra büyük bir siyasal bunalım içine düşmüştür. 13 Mayıs 1958 de Cezayir’de Fransız generalleri ayaklanmış ve bir hükümet darbesi yapmışlardır. Darbecilerin isteklerine boyun eğen Millet Meclisi, ayaklananların adayı olan General de Gaulle’ün Başbakanlığını onaylamıştır. De Gaulle hükümetinin hazırladığı Anayasa, halkoylaması ile kabul edilmiş ve 5. Cumhuriyet dönemi başlamıştır.

1958  5. Cumhuriyet Anayasasında, 1962 yılında yapılan değişiklikle Cumhurbaşkanının genel oyla doğudan, halk tarafından seçilmesi kabul edilmiştir. Böylece Fransa, parlamenter rejimden uzaklaşmaya ve başkanlık rejimine yakınlaşmaya başlamıştır. Fransa’daki yarı başkanlık sistemi, ABD’deki başkanlık sisteminden çok farklıdır: Fransa’da yürütme iki başlıdır. Bakanlar Kurulunun Millet Meclisi önünde siyasi sorumluluğu vardır. Öte yandan Fransa’da Cumhurbaşkanı, ortak imza koşuluna bağlı olmaksızın Millet Meclisini feshetme yetkisine sahiptir.

2- Yarı Başkanlık Sisteminde Yürütme

Fransa’da yarı başkanlık sistemi, açık bir biçimde devlet başkanının üstünlüğü ilkesine dayanmaktadır. Yürütme, güçlü bir Cumhurbaşkanı ile parlamentoya karşı, güçlü bir başbakan arasında bölünmüştür. Fransız sisteminde Cumhurbaşkanı, yürütmenin itici gücüdür; hükümetin gerçek başıdır.

a) Cumhurbaşkanının görev süresi yedi yıldır. 1962 yılında yapılan anayasa da ki değişiklik üzerine, Cumhurbaşkanı tek dereceli genel oylar, doğrudan doğruya halk tarafından seçilmektedir; seçim iki turludur. Birinci oylamada, adaylardan biri, kullanılan oyların salt çoğunluğunu alamazsa, ikinci bir oylama yapılmaktadır. İkinci oylamaya, ilk oylamada en çok oy almış iki aday katılır; en çok oy alan aday seçilmiş olur.

b) Cumhurbaşkanı önemli yetkilerle donatılmıştır. Bunlardan bir bölümü, parlamenter sistemlerde devlet başkanının olağan olarak sahip bulundukları yetkilerdir. Bir bölümü ise, bugünkü Fransız sistemine özgü yetkilerdir.

Cumhurbaşkanına, olağan üstü hallerde ülkenin yararına bulduğu her türlü önlemi alma yetkisi tanınmıştır. Bunun yanında normal zamanlarda hükümet işlerini yürütmek üzere, Millet Meclisine karşı sorumlu, Başbakan ve bakanlardan oluşan bir de Bakanlar Kurulu vardır.

c) Cumhurbaşkanı bazı sorunları parlamentoya götürmeden, doğrudan halkoyuna sunarak, yasama işlemleri yapabilmektedir. Nitekim, 1958 Anayasasında, Cumhurbaşkanının doğrudan halk tarafından seçilmesine ilişkin değişiklik, 1962 de bu yol ile gerçekleştirilmiştir.

Olağanüstü durumlarda Cumhurbaşkanı, anayasal kurumların normal işleyişinin kesintiye uğraması tehlikesinin belirmesi durumunda, bu tehlikeyi önlemek amacı ile hükümetin ve parlamentonun yetkilerini tek başına kullanabilir.

d) Başbakan önemli saydığı yasaları parlamentodan geçirmek istediğinde, güvenoyu yoluna başvurur. Eğer ulusal Meclis, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile hükümete güvensizlik oyu vermediği takdirde, yasa kabul edilmiş sayılır.

e) Cumhurbaşkanı, parlamento tarafından gönderilen yasaları, yeniden görüşülmek üzere geri gönderebileceği gibi, hükümetin veya Parlamentonun istemi üzerine, yasa tasarılarının halkoyuna sunulmasına da karar verebilir.

f) Cumhurbaşkanı, gerek Başbakanı ve bakanları atama ve görevden alma, gerekse Millet Meclisini dağıtma konusunda geniş bir yetkiye sahiptir.
Cumhurbaşkanı Meclisi dağıtma yetkisini kullanmadan önce, Başbakanın ve Meclis başkanlarının görüşlerini alır.

3- Yarı Başkanlık Sisteminde Parlamento

Parlamento iki meclisten oluşur. Senatonun görev süresi dokuz yıl, Millet Meclisininki ise beş yıldır.

a) Milletvekillerinin seçimi iki turlu, dar bölge ve çoğunluk sistemine göre yapılır. Her bölgeden bir millet vekili seçilir. İlk oylamada adaylar oyların salt çoğunluğunu sağlayamamış iseler, ikinci oylamada en çok oy almış olan aday seçilmiş olur.

Buna karşılık senatörler, belediye meclisleri temsilcilerinin salt çoğunluğa sahip oldukları, yaklaşık elli bin seçmenli bir kurul tarafından seçilir.

b) Bakanlık ile parlamento üyeliği aynı kişide birleşemez. Bakan olan parlamento üyesi, görevinden çekilmiş sayılır. Boşalan parlamento üyeliğinin yerine yedek üye geçer. Bakanlıktan ayrılan parlamento üyesinin, parlamentoya dönebilmesi için yeniden seçime girmesi ve kazanması gerekir.

c) Yasama yetkisi, yürütme lehine sınırlandırılmıştır. Parlamento ancak belli alanlarda yasa çıkarabilmektedir. Anayasanın belirlediği alanlar dışında düzenleme yetkisi yürütme gücüne aittir. Yasama getirilen kısıtlamalardan biri de Meclislerin gündemlerinin hükümet tarafından düzenlenmesidir.

Millet Meclisince hükümet düşürülürse, Cumhurbaşkanı seçimlerin yenilenmesi kararı alabilir.

4- Yarı Başkanlık Sisteminde Anayasa Konseyi

1958 Anayasasının özgün kumullarından birisi de, Anayasa Konseyi’dir. Anayasa Konseyi eski Cumhurbaşkanları ile dokuz yıl için seçilen üyelerden oluşur. Üyelerden üçü Cumhurbaşkanı, üçü Senato Başkanı üçü de Millet Meclisi Başkanı tarafından seçilir.

a) Anayasa Konseyi, yasaların Anayasaya uygunluğunu denetler. Bu görevinden dolayı Anayasa Konseyine «Anayasa Mahkemesi» de denilebilir. Anayasa Konseyi, yasanın anayasaya uygunluğunu yasa yayınlanmadan önce denetler. Anayasa Konseyi’nin bu denetimi yapabilmesi için Cumhurbaşkanının, Başbakanın, iki Meclis başkanından birinin, ya da 60 parlamento üyesinin başvuruda bulunması gerekir. Bu denetim, olağan yasalar için söz konusudur. Fransada organik yasa, ya da temel yasa, denen bir tür yasa daha vardır. Bunlar, Parlamento tarafından, kamu kurumlarının örgütlenmesi gibi konularda, özel yöntemle kabul edilen yasalardır. Bu yasalar için Anayasa Konseyi ön denetimi kendiliğinden yapar.

b) Anayasa Konseyinin, Anayasaya aykırı bulduğu bir hüküm ne yayınlanabilir ne de uygulanabilir. Anayasa Konseyi’nin kararlarına karşı her hangi bir makama da başvurulamaz.