Devlet Biçimleri Nelerdir?

Devlet Biçimleri Nelerdir? Devlet biçimleri, dış görünüş ve yapı açısından iki kümede toplanabilir. Bunlardan biri «tekli devletler», diğeri «karma devletler»dir.

Tekli devletler

Bir devletin tekli devlet yapısına sahip olabilmesi için, devlet yetkilerinin, ister alt, ister üst düzeyde olsun, başka bir devlet veya devletlerle paylaşılmaması gerekir. Devlet ülkesinin ve ülke üzerinde yaşayan halkın, tek bir devlet egemenliğine tabi olması, iç ve dış egemenliğin başka bir devletle paylaşılmaması durumunda, tekli devletten sözedilir. Türkiye, Fransa, İtalya gibi devletler, tekli devlet yapısına sahip olan devletlerdir.

Tekli devlet, merkezden yönetim ilkesine göre örgütlenmiştir. Bu devlet biçimi merkezciliğin yanında, yerinden yönetim ilkesinin uygulanmasına da engel değildir. Yerinden yönetime önem verilen tekli devletlerde, yerel kuruluşlara yönetsel özerklik tanınmıştır. Hiç bir zaman bu özerklik, bağımsızlık düzeyine ulaşmaz.

Tekli devlette, ülke sınırları içinde yasama, yürütme ve yargılama birliği olduğu gibi, salt bir hukuk ve yasa birliği de vardır.

Tekli devletler, merkezden yönetim, yerinden yönetim, yetki genişliği, bölgeselleşme ilkelerine göre, değişik biçimlerde örgütlenmişlerdir.

a) Merkezci tekli devletler

Bu tür devletlerde bütün yetkiler ve sorumluluklar merkezde toplanmıştır. Merkezi yönetimin üstlendiği hizmetler, hem merkezde hem taşrada merkeze ait görevliler tarafından yürütülür. Merkezden yönetim, demokrasi ilkesine de uygun düşmez; halkın yönetime katılmasını da kısıtlar. Merkezci tekli devletlerde, yasama ve yargılama gibi yönetim de tek elden yürütülür. Merkezci tekli devletlerin sakıncalarını hafifletebilmek için, «yetki genişliği» ilkesine de yer verilmektedir. Merkezi yönetimin taşrada görevli yüksek memurlarına belli konularda karar alma ve uygulama yetkisi verilmektedir.

1982 Anayasasına göre «illerin idaresi, yetki genişliği esasına dayanır» (m. 126). Bu kuralın uygulaması olarak, valilere çeşitli hizmet alanlarında kısıtlı da olsa, merkeze danışmadan kendiliğinden hareket edebilme olanağı yasalarla tanınmıştır.

Yetki genişliği devletin merkezci özelliğini bozmamaktadır.

Tekli ve merkezci bir devlette yönetimin bütünlük göstermesi zorunludur. Anayasa, 123. maddesinde yönetimin bütünlüğü ilkesine yer vermiştir. Buna göre «idare, kuruluş ve görevleri ile bir bütündür ve kanunla düzenlenir».

b) Yerinden yönetimli tekli devletler

Uygulamada yerinden yönetim iki biçimde kendini gösterir. Biri «yer yönünden», diğeri «hizmet yönünden» olanıdır. Yer yönünden olanlara, «yerel yönetim kuruluş­ları» denir. Anayasaya göre, il özel yönetimi, belediyeler ve köyler yerel yönetim kuruluşlarıdır (m. 127). Bunlar, ortak yerel gereksinimleri karşılayan ve genel karar organları, halk tarafından seçilen kamu tüzelkişilerdir.

Hizmet yönünden olanlara gelince, bunlara «hizmet yönetim kuruluşları» da denir. Hizmetin niteliği ele alınarak, bazı hizmetler yerinden yönetim kuruluşu olarak örgütlenmiş ve genel yönetimin dışında tutulmuştur. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları bunlara örnek olarak gösterilebilir (m. 135). Yerinden yönetim kuruluşlarının en önemli özelliği özerkliklerinin olmasıdır. Özerklik, yerinden yönetim kuruluşlarının yönetim ve mali alanda, serbestçe hareket edebilme olduğunu gösterir. Bu anlamda özerklik, bağımsızlık anlamına gelmez.

c) Çok uluslu veya çok bölgeli tekli devletler

Tekli devletler çok uluslu da olabilirler; Çin devletinde olduğu gibi.

Bazı tekli devletler, yerinden yönetim ilkesinin uygulama alanını genişleterek, milliyetlere ya da bölgelere özerklik tanıyarak, çok bölgeli tekli devlet kurma yoluna gitmişlerdir; Ispanya’da olduğu gibi.

İspanya 1978 Anayasası ile hem milletin tekliğini kabul etmiş, hem de milliyetlere özerklik tanımıştır. Böylece İspanya, hem tekli devlet özelliğini korumuş, hem de bölgelere oldukça geniş özerklik tanımıştır.

İspanyol Devleti, İspanyol milletinin tekliği, ortak vatanın bölünmez bütünlüğü ilkelerine dayanır. Anayasa vatanın parçası olan milliyetlerin ve bölgelerin özerkliğini tanır ve güvence altına alır.

İspanya federal bir devlet değildir; tekli bir devlettir. Egemenlik yalnızca İspanyol halkına aittir. Milliyetlerin kendi kaderlerini belirleme yetkileri yoktur.

İspanya’da merkez organları ile bölgesel organlar arasındaki yetki paylaşımı önemli bir sorundur. Devletin ve bölgelerin düzenleme alanları arasında yetki uyuşmazlığı, çıktığında sorun Anayasa Mahkemesince çözülür.

Karma devletler

Karma devletler, birden çok devletin bir araya gelmesiyle oluşturulan devlet biçimleridir. Karma devlet biçimi olarak «kişisel birlik», «gerçek birlik», «konfederasyon» ve «federasyon» biçimlerine rastlanır. Bunlar içinde, günümüzde en çok uygulanan «federasyon»dur. Kişisel birlik ve gerçek birlik biçimindeki karma devletlere günümüzde rastlanmamaktadır.

a) Kişisel birlik

Kişisel birlikte iki veya daha çok devlet bir kralın kişiliğinde birleşmişlerdir. Bu gibi durumlarda, her devlet kişiliğini ve devlet olma özelliğini korumaktadır; her biri bağımsız birer devlet olarak egemenliklerini sürdürürler.

b) Gerçek birlik

Gerçek birlikte, iki veya daha çok devlet bir kralın kişiliğinde birleşmişlerdir. Her bir devlet, iç egemenlik yönünden bağımsızlıklarını korumakla birlikte, dış egemenlikleri açısından tek bir devlet gibi hareket ederler.

c) Konfederasyon

Konfederasyon, bağımsız devletler tarafından, egemenliklerini koruma koşulu ile, ortak çıkarlarını korumak için bir anlaşma ile kurulan ve üyelerine diledikleri zaman topluluktan çıkma hakkını tanıyan, karma bir devlet biçimidir. Konfederasyon biçimindeki devletler topluluğunda, her devlet bağımsız oljna niteliğini korumakla birlikte, dış ilişkilere ait yetkilerden bir bölümünü konferedasyonun tek organı olan «diyet meclisi»ne bırakmışlardır. Diyet meclisi, devlet temsilcilerinden oluşur. Diyet meclisince alınmış kararların geçerli olabilmesi için, Konfederasyonu oluşturan devletlerce onaylanması gerekir. Konfederasyon, küçük çapta bir birleşmiş milletler gibidir. İsviçre 1848 yılma kadar konfederasyon olarak kalmıştır.

d) Federal devlet

Federal devlet, ortak bir anayasa altında birleş­miş devletlerin oluşturduğu bir devlet biçimidir. Federasyonu oluşturan devletlere «federe devletler», bunların oluşturduğu devlete, «federal devlet» denir. Federe devletlerin ve federal devletin birer anayasası vardır. Federal devletin ülkesi ve nüfusu, federe devletlerin ülkesi ve nüfusundan oluşur. Federe devlet içinde yaşayanların iki tür vatandaşlığı vardır. Bunlar, hem bir federe devletin, hem de federal devletin vatandaşlarıdır. Devlet egemenliğinin içte kullanılması, federe devletlerle, federal devlet arasında bölüşülmüştür. Dış egemenliğin kullanılması ise, federal devlete aittir. Federe devletler gibi, federal devletin de yasama, yürütme ve yargı organları vardır. Federal devletin organlarına federe devletlerin katılma biçimi, federal anayasa ile belirlenmiştir. Federal devletin, genel olarak yasama organı iki meclislidir.

Bu meclislerden biri federal devlet halkını, nüfus esasına göre, diğeri de federe devletleri, kural olarak, eşitlik esasına göre temsil eder. Hem federal, hem de federe devletlerin her birinin tüzelkişiliği vardır. Federal devlet, federe devletlerin üstünde bir devlettir.

Hadi Paylaş!