Kafatası Nedir? Evrimi Nasıldır?

Omurgalıların kafa iskeleti.

Beynin, içinde yer aldığı kafa kemik­leri bütünü olan kafatasının embriyo gelişmesi sırasındaki oluşumunun ilk evresi, iki çift kıkırdak parçasının (gözlerin düzeyinde ve omurilik baş­langıcının her iki yanında) ortaya çık­masıdır. Bu dört parça, bir taban pla­kası biçiminde birbirine kaynayarak birleşirken, duyu organlarını koruyan burun, göz ve işitmeyle ilgili üç çift kı­kırdak kapsülü de oluşur. Taşemenler, keskisolungaçlılar (ya da köpek­balıkları) ve mersinbalıklarmda bütü­nüyle kıkırdaktan bir kafatası taban plakası üstünde gelişir. Buna karşılık öbür omurgalılarda kıkırdak kafata­sı pek önemli değildir ve bazen taban plakasına indirgenmiştir: Kafatası kubbesi yalnızca zarsı kemikten, yani değişime uğramış bağ dokusundan gelişen kemiklerden oluşur. Kemikleş­me merkezleri, kafatasının bütün bö­lümlerinde görülebilir. Karada yaşa­yan ilkel bir omurgalının kafatası in­celenecek olursa, sözgelimi iki yaşayışlılardan zırhlı başlılarda üç bölüm ayırt edilebilir: Altderi kubbesi (zar­sı kemikten oluşur); aynı biçimde alt ­deri kökenli damak kompleksi ve ge­niş çapta kemikleşmiş, kıkırdak kö­kenli kafatası kutusu. Altderi kubbe­si, sıkı sıkıya birbiriyle kaynaşmış çift kemikleri kapsar. Bu çift kemikler şöy­le sıralanabilir: Dişleri taşıyan kemik­ler (çene kemikleri); orta çizgi boyun­ca bir kemik dizisi (burun kemikleri, alın kemikleri, çeper kemikleri); her göz çukuru kemiği çevresindeki kemikler; şakak kemikleri; yanak kemik­leri. Damak kompleksi, ağız tavanını oluşturan dört çift kemikten meydana gelir. Kafatası kutusu, foramen mag­man (omuriliğin geçtiği açıklık) çevre­sindeki dört kemikten oluşan bir hal­kayı ve işitme bölgesiyle bunun önün­deki öbür kemikleri kapsar.

Sürüngenden memeliye, kafatası ve çene ekleminin gelişmesi. Solda: Kertenkelenin kafatası; çene, dört köşemsi kemik yardımıyla kafatası tabanı üstünde eklemlenir. Sağda, üstte: Memelilerin atası olan teriodont adlı sürüngenin çenesi. Sağda, altta: Memelilerin altçenesi. Çizimde fazladan bir kemiğin (üzengi kemiği) varlığı göze çarpmaktadır.

Kafatasının Evrimi

Kemikli balıklarda, karada yaşayan omurgalılarınkine oldukça benzeyen bir altderi kubbesi vardır. Çift akciğerliler ve saçak yüzgeçlilerin kafatası kutusu, bir kıkırdak evresine yönel­miştir. Dört üyeli omurgalıların kafa­tası kubbesiyse daha karmaşık bir ev­rim gösterir: Altderi öğeleri genellik­le yozlaşırlar, yenileri de hemen he­men hiç gelişmez. Sürüngenlerdeyse şakak bölgesi kemikleriyle kafatasının arka bölümü çoğunlukla ortadan kal­kar. Değişiklikler, damak kompleksi yapısını da etkiler. Bazı sürüngenler­de ama özellikle de memelilerde ikin­cil bir damağın ortaya çıkması başlı­ca değişimdir: Çene kemikleri ve da­mak kemikleri ağız tavanım oluştur­mak için kıvrılırlar. Tümbeyni doğru­dan doğruya içine alan kafatası kutu­su da aynı evrimi geçirir. İkiyaşayışlılardaysa kemikleşmede gerileme gö­rülür. Memelilerin kafatası kutusu tümbeyni içeren boşluğun arka çepe­rini ve tabanı kapsar. Omurgalıların mandibülü de bazı değişimlere uğra­mıştır. Hem kıkırdak, hem de altderi kökenli öğeler içerir. Bazı balıklarday­sa bütün omurgalıların embriyosunda bulunan ve dişleri taşıyan Meckel kı­kırdağına indirgenmiştir. Arka bölü­mü, genellikle üst çeneye eklem oluş­turmak için kemikleşir. Omurgalıların çoğunda mandibül, altderi kökenli kemiklerden, özellikle de dişleri taşıyan diş kemiğinden (dentarius) meydana gelmiştir: Memelilerdeyse bu kemik tek başına mandibülü oluşturur.

 

İnsan kafatasının iskeleti
1 kafatası oynamaz eklemi
2 çeper kemik;
3. raKak kemiği eğri çizgisi;
4. alın kemiği;
5. şakak kemiği;
6. burun kemiği;
7 ku‘ak deliği;
8. yanak kemiği;
9. üstçene kemiği;
10. artkafa kemiği;
11 mememsi çıkıntı;
12. dikensi çıkıntı;
13. lokma (kondil);
14. alfcene kemiği
15. çene çıkıntısı.

İnsanın Kafatası

İnsanın kafatası tümbeyni içeren sert, sağlam bir kemik kutu içinde sıkıca birbirine kenetlenmiş kemikten olu­şur. Bu kemiklerden dört tanesi orta­da yer alır: Alın kemiği; alın kemiği­nin tabanında kalbur kemik; kalbur kemiğe arkadan yapışan kamamsı ke­mik; arka bölümde yer alan, küre par­çası biçimindeki artkafa kemiği. Artkafa kemiğinde art kafa deliği bulu­nur; bu delik kafatasının normal du­rumunda tam omur deliği üstünde yer alır, böylece omurilik soğanına geçiş olanağı verir. Her iki şakak kemiği, iç­te bir uzantıyla kaya parçasını oluş­turur. Şakak, artkafa ve alın kemik­leri, birbirlerine çeper kemikleriyle bağlanır. Böylece oluşan asıl kafata­sını on dört kemikten meydana gelen yüz iskeleti tamamlar. Yüz kemiklerin­den on üç tanesi kafatasına yapışık­tır, aralarında yalnızca biri, yani sa­pan kemik ortada yer alır; geri kalan on iki tanesi çift ve bakışımlıdır. Elma­cık kemikleri, elmacık çıkıntısıyla şa­kak ve alın kemiğine bağlanmıştır, dış­ta göz çukurunu sınırlar. Üstçene kemikleri önde kendi aralarında alın ke­miğine, elmacık kemiklerine ve burun kemiklerine (tırnaksı kemik) bağlanır. İki damak kemiği, iki gözyaşı kemiği, iki alt boynuzcuk kemiği yüzün üst bö­lümünü tamamlar. On dördüncü ke­mik olan altçene kemiğiyse kafatası­na yapışık değildir; lokmalarıyla şa­kak kemiğine asılmıştır. Üst ve alt çe­ne kemiklerinin her birinde 16 diş çukuru (alveol) bulunur. Kafatasının uğrayabileceği bozunlar ve biçim bozuk­lukları çok değişiktir. Bu tür olaylar kafatasını çevreleyen yumuşak bö­lümlerde (saçlı deriyle bunun altoda­ki deriye yapışık kaslarda), kafatası­nı oluşturan kemiklerde ve içinde ta­şıdığı tümbeyinde görülebilir. Damar bakımından zengin olan saçlı derinin yaralanması durumunda çok kan akar; ezilmeler, hematomlara, bazen uzaktan fark edilen kanlı şişliklere yol açar. Yaralar kolaylıkla mikrop kapa­bilir. Buradaki urlar bezlerden (yağ bezi kistleri), sinirlerden ve damarlar­dan (anevrizmalar) doğarlar. Kafata­sının ve tümbeynin oluşum bozukluk­ları genellikle embriyodaki gelişim du­raklamalarına bağlıdır, bazıları ölü­me yol açar, bazılarıysa daha az yer kaplar ya da daha önemsizdir (ansefalosel ve menengosel). Hidrosefali, beyin-omurilik sıvısının artarak her­hangi bir engel nedeniyle, beyin karın­cıkları içinde birikmesi sonucu kafa­tasının genişlemesidir.

Kafatası Kırıkları

Bu tür kırık­lar tümbeynin çok yakınında olduğu için son derece ciddi sonuçlar doğurabilir. Sözgelimi, bir mermi ya da şid­detli bir çarpma ya da darbe, hızlı ve ani bir düşme kafatası kırıklarına ne­den olabilir. Kırıklar kapalı bir kırık, basit bir çatlak ya da içe göçme biçiminde olabilir. Açık kafatası kırıkla­rıysa bazen tümbeyni ya da beyin za­rını açıkta bırakacak biçimdedir. Kafatası kırılan bir kişide çok kısa sü­reli bile olsa bilinç yitimi, kusmalar, çırpınma krizleri (iskelet kaslarının seri biçimde kasılması), kulak ya da burundan kan gelmesi başlıca belir­tilerdir. Kafa çiftlerinin (12 kafa siniri çifti) bozunlarına bağlı olarak felçler de görülebilir: Yüz felçleri; şaşılık; be­yin kabuğunda duyu yitimi; vb. Yara­lı, çok sakin, bilinci açık ya da kaygı içinde ve aşırı hareketli olabilir. Bazı durumlarda ateş yükselmesiyle birlik­te görülen ve giderek derinleşen ko­ma hali, olayın ne derece önemli ol­duğunu gösterir. Kafatası kırıkları ölümcül bir gidiş de gösterebilir. Ka­fatası kutusunun içeri doğru çökmesi söz konusu olduğunda, cerrahi girişim gerekir. İyileşme çoğunlukla yavaş olur, bazen birkaç haftayı bulabilir; nekahet dönemiyse üç ay kadar sürer.

Apse, beyin ödemi, kanama ve iltihap­lanmalar gibi ihtilaflar görüle­bilir. Ayrıca, görme, işitme bozukluklarıy­la beyin kabuğunu uyaran bir nedbeye bağlı sara nöbetleri, özellikle kişi­lik bozuklukları ve bellek zayıflama­ları, baş ağrıları, baş dönmeleri, göz kararmaları gibi kusurlarla birlikte ruhsal bozukluklar görülür.