İKLİMİ ETKİLEYEN ETMENLER NELERDİR?

İKLİM VE HAVA DURUMU

Bir yerdeki atmosfer olaylarının dar bir alanda ve kısa süreli etkilerine hava durumu, geniş bir alanda ve uzun süreli etkilerine ise iklim denir. Hava durumu, iklimin içerisinde meydana gelen özelliklerdir. Örneğin, İstanbul’da yazların sıcak ve kurak geçmesi iklim, yaz mevsiminde bir günün sıcaklık ortalamalarının mevsim normallerinin üzerinde olması ise hava durumudur.

Bir yerin iklimi hakkında doğru bilgiye sahip olmak için 30 – 40 yıl arasında bir gözlem yapmak gerekir. Birkaç yıllık gözlemler iklim hakkında doğru bilgi vermez.

Hava durumunu gösteren haritalara sinoptik haritalar denir. Hava durumunu meteoroloji incelerken iklimi klimatoloji incelemektedir.

Atmosferin sıcaklık ve nem bakımından benzer özellik gösteren parçalarına ise hava kütlesi denir.

İKLİM ELEMANLARI

İklim elemanları hava olaylarıdır. İklim elemanları 3’e ayrılır.

• A. Sıcaklık
• B. Basınç ve Rüzgârlar
• C. Nemlilik ve Yağış

A. SICAKLIK

İklimin en önemli elemanı sıcaklıktır. Çünkü diğer iklim elemanları (basınç, nem, yağış ve rüzgâr) sıcaklıktan etkilenmektedir.

Sıcaklık ile ısı kavramları aynı değildir. Maddelerin içindeki potansiyel enerjiye ısı, bu ısının dışarıya yansımasına ise sıcaklık denir. Sıcaklık termometre denilen aletle ölçülür.

Dünya ve diğer gezegenlerin sıcaklık ve ışık kaynağı Güneş’tir. Dünya, Güneş’ten aldığı enerjiyle ısınır. Ancak aldığı enerjinin tümünü kullanmaz. Alınan enerjinin büyük bir kısmı kaybolur.

Yeryüzünde sıcaklıklar her yerde aynı değildir. Sıcaklığın dağılışını etkileyen faktörler vardır. Bu faktörleri inceleyelim.

1. Güneş Işınlarjnın Düşme Açısı

Yeryüzündeki sıcaklığın temel kaynağının Güneş olduğunu ifade etmiştik. Güneş ışınlarının düşme açısı ne kadar büyükse sıcaklık o kadar fazladır. Dar açılarla gelirse sıcaklık daha düşüktür.

 

 

Bir yere güneş ışınları ne kadar büyük açıyla düşerse orada;

• Atmosferde tutulma oranı az
• Atmosferde kayıp az
• Atmosferde alınan yol kışa
• Atmosferde yansıma az
• Yeryüzünde sıcaklık fazladır.

Güneş ışınlarının bir yere düşme açısını etkiIeyen faktörler; 

• a) Dünya’nın şekli (enlem etkisi)
• b) Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketi (mevsimler)
• c) Dünya’nın günlük hareketi
• d) Bakı ve eğim

a) Dünyanın Şekli

Dünya’nın şekli geoid olduğu için güneş ışınları sadece bir enleme dik gelir. Bu enlemden uzaklaştıkça güneş ışınlarının geliş açısı küçülür.

Dolayısıyla Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır. Buna enlemin etkisi denir. Fakat aynı enlem üzerindeki merkezlerde sıcaklık her zaman aynı olmayabilir. Bu da enlem faktörüyle çelişmektedir. Bunun nedenleri ise özel konum unsurları olan yükselti, kara ve denizlerin dağılış oranları, okyanus akıntıları ile yer şekilleri gibi unsurlardır.

b) Dünya’nın Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi (Mevsimler)

Dünya’nın Güneş etrafında dönerken izlediği yol elips olduğu için Dünya ile Güneş arasındaki mesafe değişir. Fakat bu mesafe Dünya’nın ısınmasında önemli değildir. Önemli olan güneş ışınlarının düşme açısıdır. Ekvator ile yörünge düzlemi arasında 2327 lık bir açı olduğu için bir yere bir yıl içinde güneş ışınlarının düşme açısı değişir. Bu değişim Ekvator’da az iken orta kuşatta çok fazladır. Bu yüzden de orta kuşakta mevsimler oluşur. Eksen eğikliği Kuzey ve Güney yarım kürelerde, aynı anda farklı sıcaklıkların oluşmasına ve farklı mevsimlerin yaşanmasına neden olur.

c) Dünya’nin Günlük Hareketi

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak bir merkeze güneş ışınlarının düşme açısı gün içerisinde değişir. Dolayısıyla sıcaklık gün içerisinde farklılaşmış olur.

Herhangi bir merkeze güneş ışınları en büyük açı ile saat 12.00’de düşmesine rağmen en sıcak saatler öğleden sonraki saatlerdir (13.00 veya 14.00).

Bunun nedeni ise atmosferdeki ısı birikimidir. Bir yerin gün içerisindeki en soğuk saatleri ise güneş’in doğmasına yakın saatlerdir. Bunun nedeni ise atmosferde gece boyunca süren ısı kaybıdır.

 

 

 

 

 

 

d) Bakı ve Eğim

Herhangi bir yamacın Güneş’e dönük olan konumuna bakı denir. Güneş’e dönük olan alanlar güneş ışınlarını daha büyük açılarla aldıkları için bu yamaçlarda sıcaklık daha fazladır. Bakı etkisi dönenceler dışında belirgin olmakla beraber dönence arasında belirgin değildir.

Bunun nedeni dönenceler arasında dağların her iki yamacının da ısınması, dönenceler dışında ise dağların sadece bir tek yamacının ısınmasıdır.

Kuzey Yarım Küre’de güney yamaçlar, Güney Yarım Küre’de kuzey yamaçlar daha fazla ısınır.

Sıcaklık üzerinde bakı etkisini aşağıdaki tabloya bakarak inceleyelim.

2. Yükselti

Troposfer yerden yansıyan ışınlar ile ısındığı için yükseklere çıkıldıkça her 200 m’de1 ‘C sıcaklık azalır. Yani yükselti iie sıcaklık arasında ters oranti vardır.

Yüksek yerlerde nem miktarı az olduğu için ısınma ve soğuma daha fazla gerçekleşir. Bu yüzden yüksek yerlerde sıcaklık farkları daha fazladır.

Yandaki şekilde de görüldüğü gibi aynı enlemde bulunan A, B, C merkezlerinden deniz seviyesindeki A merkezinde sıcaklık 2000 iken, 1000 m yüksekliğindeki B merkezinde 15 “C, 2000 m yüksekliğindeki C merkezinde ise sıcaklık 1000 olmaktadır. Bu farklılığın nedeni ise yükseltidir.

UYARI :  Ekvator’da kalıcı karların olması, bir yamaç boyunca bitkilerin kuşaklar oluşturması, yükselen havanın yağış bırakması gibi özellikler, yükseklere çıkıldıkça sıcaklığın azaldığını gösterir.

3. Kara ve Denizlerin Dağılışı

Karalar erken ısınır, erken soğurken denizler geç ısınır, geç soğur. Bunun nedenleri:

• Kara ve denizlerin ısınma ısılarının farklı olması
• Denizlerin saydam, karaların katı olması
• Karaların hareketsiz, denizlerin hareketli oiması

UYARI: Denizlerden esen rüzgârların yazın serinletici, kışın ılıtıcı etkide bulunması, karaların denizlere öre erken ısınıp, erken soğuduğunu gösterir.

4. Okyanus Akıntıları

Ekvator’dan kutuplara doğru giden akıntılar geçtikleri kıyılarda sıcaklığı artırırken, kutuplardan Ekvator’a doğru giden akıntılar geçtikleri kıyılarda sıcaklığı düşürür (enlem etkisi).

• Sıcak su akıntiları; Gulf-stream, Brezilya, Kuroşivo, Alaska.
• Soğuk su akıntıları; Labrador, Kanarya, Oyaşivo, Benguela, Kalifornia, Peru- Şili(HumboId)

UYARI: Kuzey Yarım Küre’nin orta kuşağının batı kıyılarının sıcaklık ortalamalarının doğu kıyılarına göre yüksek olmasının nedeni batı kıyılarında sıcak su akıntılarının doğu kıyılarında ise soğuk su akıntılarının etkili olmasıdır.

5. Rüzgârlar

Enlem etkisinden dolayı kutuplardan esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken Ekvator’dan esen rüzgârlar sıcaklığı artırır. Yarım kürelerde aynı yönlerden esen rüzgârların sıcaklık üzerindeki etkisi farklıdır. Örneğin, Kuzey Yarım Küre’de kuzeydenesen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, Güney Yarım Küre’de kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı artırır.

6. Güneşlenme Süresi

Bir yerin gün içerisinde Güneş’i gördüğü süreye o yerin güneşlenme süresi denir. Bir yerde güneşlenme süresi ne kadar uzun ise atmosferde ısı birikimi fazla olduğu için sıcaklık değeri de fazla olur.

UYARI: Kutuplarda güneşlenme süresi 6 ay olmasına karşın sıcaklıkların düşük olmasının nedeni güneş ışınlarının düşme açısının küçük olmasıdır.

7. Nem

Okyanusa, denize ve göle yakın alanlarda nem miktarı fazla iken (denizel ortam), uzak olan alanlarda ise nem miktarı azdır (karasal ortam).

Bir yerde nem miktarı ne kadar fazla ise ısınma ve soğuma az olduğu için sıcaklık farkları da azdır. Nem miktarının az olduğu alanlarda ise ısınma ve soğuma fazla olduğu için sıcaklık farkları fazladır.

Şekilde de görüldüğü gibi X merkezinde yıllık sıcaklık farkı az iken (denizelliğin etkisi) Y merkezinde ise yıllık sıcaklık farkı fazladır (karasallığın etkisi).

 

 

 

 

8. Bitki Örtüsü

Bitkiler solunum esnasında havayı nemlendirirler. Dolayısıyla bitki örtüsünün gür olduğu alanlarda nem miktarı da fazla olduğu için sıcaklık farkları azdır.

9. Arazi Yapısının Etkisi

Araziyi meydana getiren kayaç ve topraklar açık renkli ise güneş ışınlarını yansıttıkları için bu alanlar geç ve az ısınırlar. Koyu renkli kayaç ve topraklardan meydana gelmiş arazi güneş ışınlarını çektiği için bu alanlar açık renkli alanlara göre daha çabuk ve fazla ısınır.