İngiltere’de Edebiyat

Birçok germen lehçesiyle yazılmış Anglosakson şiirinde İngiliz edebiya­tının bütün oluşturucu öğelerinin ilk niteliklerine raslamr: Beowulf Sağa­sı’nın melankolisi; İngiliz halk ozanlarının Riddles devindeki hüzünlü hava ve söz oyunları; keşiş Caedmon’un Ya­ratılış üstüne yazdığı şiirin tumturaklılığı. Düşünce olarak İngiliz olan bu öze, Normandiya’nın alınmasıyla ek­lenen fransızca sözcükler, bir zengin­lik ve üslup inceliği getirdi. Bu da özel­likle Layamon’da ve John Gower’de görüldü. William Langland’ın The Vision of Piers Plowman’ı (1362) ve Fransız edebiyatındaki mysterèlerle (dinsel oyunlar) eşdeğerli olan moral plays, Chaucer’da da rastlanan Ang­losakson gerçekçiliğinin en belirgin özellikleridir.

Thomas More’un yayımladığı Ütopya (1516), XVI. yy’ın başlarında ortalığı kasıp kavuran dinsel ve toplumsal bu­nalımı açıklayıcı nitelikte oldu. More, Petrarca’nm sonesini İngiliz edebiya­tına sokan Thomas Wyatt (1503-1542) ve nazımla yazılan tiyatro oyunlarıy­la şiirde büyük ölçüde kullanılacak olan uyaksız on heceli dizenin yaratı­cısı Surrey kontu Henry Howard’la (1518-1547) birlikte İngiliz Rönesansı’nın habercisi oldu.

Elizabeth Dönemi

İngiltere’de Rönesans gerçekte sanat ve edebiyat koruyucusu Elizabeth I (1558-1603) döneminde başladı. Shakespeare’in yaratıcılığının etkisi altın­daki Elizabeth dönemi, trajedi, dram ve komedi, türleriyle üslupların tam bir bireşimini oluşturdu. Bu bireşim daha açık bir deyişle İngiliz düşünce­sinin özündeki iki eğitimin, gerçekçi­lik ile fantezinin bireşimi oldu. Bu dö­nemin etkisi her çağda duyuldu ve Amerikan edebiyatına kadar uzandı. John Donne ile metafizikçi ozanlar George Herbert, Henry Vaughan ve Ri­chard Crashaw’un Elizabeth dönemi düşüncesini sürdürdükleri dikkate alı­nacak olursa, bu düşüncenin, kraliçe­nin ölümünden sonra yarım yüzyıl ka­dar daha sürdüğü ve Andrew Marwell’le (1612-1678) sona erdiği söyle­nebilir. Yapıtlarındaki Püritenlikle dikkati çeken Andrew Marwell, baş­ta Robert Herrick (1591-1676) olmak üzere saray ozanlarının ürettikleri ha­fif şüre karşı çıktılar. Püritenliğin son büyük savunucusuysa John Miltön ol­du. Ayrıca, 1660’tan 1669’a kadar tutmuş olduğu günlüğüyle tanınan Samuel Pepys de bu dönem yazarları arasında yer aldı.

İngiliz edebiyatı parlak Elizabeth dö­neminden sonra XVII. yy’ın ikinci ya­rısında gözlem ve eleştiriye yöneldi; deneme türü de ayrıcalıklı bir alan ol­du: Köktenci deneyimciliği öğütleyen Hobbes’un Leviathan’ı; Sir Thomas Browne’un (1605-1682) dinsel düşün­celeri; Locke’un An Essay Concerning Human Understanding’i (İnsan Anla­yışı Üstüne Deneme).

Bu eleştirel akıma felsefi roman (in­sanlığı alaycı bir bakış açısıyla ele alan İrlandalı jonathan Swift’in Gulliver’in Yolculukları [Gulliver’s Travels] adlı yapıtı), gerçekçi roman (Daniel Defoe tarafından yazılmış olan Robinson Crusoe) ile Henry Fielding’in yapıtları da eklendi.

XVIIIyy. aynı zamanda, Samuel Richardson’la (1689-1761) psikolojik ro­manın doğuşunun da habercisi oldu. Klasisizm akımıysa, İngiltere’de Ale­xander Pope ve Samuel Johnson (1709-1784) gibi iki büyük yandaş bul­du. David Hume deneyimcilik alanın­da, Lawrence Sterne’se oynak ve sık sık konu dışına kaçan yazılarıyla üs­lup konusunda yenilik getirdiler. 1762’de, Mac Pherson tarafından bulunan Ossian türü baladlar, roman­tizm öncesi dönemin (Young, Gray, Cowper ve Thomson dönemi) doğuşu­nu belirledi. Bu dönemde, akıl yerine duyguya, düşünsel incelemeler yerine inancın içten anlatımına öncelik veril­di.

Yapay, çok işlenen ve bazen sürükle­yici bir tür olan kara roman,bir bölü­müyle XIX. yy’a bağlanır, ama olay­ların zamandışılığı, egzotikliği ve top­lumsal dayanaklardan yoksun olma­sıyla da bu yüzyıla özgü edebiyat an­layışından ayrılır. Aynı biçimde, Wal­ter Scott’un tarihsel romanı, XVIII. yy’a İlişkindir. Aydın gizemci William Blake ve lirik ozan Robert Burns, gol­cü ozanlarla (Wordsworth, Southey ve Coleridge) başlayan ve Byron, Shel­ley, Keats gibi başkaldırı yazarlar­la süren İngiliz romantizminin öncü­leridir.

Victoria Dönemi

XIX. yy’da, bir yandan gerçekçi ve eleştirel, öte yandan da idealist ve fanteziye dayalı iki akım, bir arada varlıklarım sürdürdüler, ayrılıklar gösterdiler ve gülmece anlayışı için­de, genellikle konformizme, özellikle de Victoria dönemi üslubuna ağır eleştiriler getirerek iç içe geçtiler. Gülmece, düş ve düşünsel yaklaşım­lar Thomas De Quincey’in yapıtların­da ince bir biçime büründü.

İdealist akım, bir yandan John Ruskin’in (1819-1900) estetizminde, öte yandan da katışıksız güzellik adına hem makineleşmeyi, hem de Victoria dönemini eleştiren önraffaellocu ya­zarlarda belirginleşti. Ender olanın araştırılması, düş ve lirizm Robert Browning’in yapıtlarının ve karısı Eli­zabeth Barrett Browning’in soneleri­nin değerini ortaya çıkardı. İdealist akımın özelliğini,ya “estetik” bir za­manın yüceltilmesi (Cariyle [1795- 1881]) ya da gerçek’ten uyuşturucu (De Quincey), düş (Carroll’ın Alice Ha­rikalar Ülkesinde adlı yapıtı), züppe­lik ve alaycı bir anlatımla (Oscar Wilde) kopmuş kapalı bir uzamın işlenme­si oluşturdu.

Öte.yandan, yaşadıkları döneme kar­şı çıkan ama suçladıkları bir gerçekliğe de tanıklık etmek isteyen çok sa­yıda yazar gerçekçi akıma bağlandı­lar. Bunların en dikkati çekenlerinden biri de, yergiyi betimlemelerin gerçek­liği ve halk romanının sevimliliğiyle bağdaştırmasını bilen Charles Dickens’dı: Pickwick Papers (1837); Da­vid Copperfield (1849). Dickens, Thackeray’in (1811-1863) Vanity Fair, a Novel Without a Hero (1848) ve The Snob Papers’da (1848) aksayan yan­larıyla ince biçimde alay ettiği bencil ve zengin bir toplum içindeki basit, sö­mürülen insanların yaşamını dile ge­tirdi. Aynı ölçüde kesin ve alaycı,ama daha kötümser olan bir düşünce biçi­mi de Meredith’te (1828-1909) ve Samuel Butler’de (1835-1902) görüldü. Çağlarından ayrı düşünülmesi gere­ken Emily Bronte ile Thomas Hardy (1840-1928) yazgıcı anlayışlarıyla Eli­zabeth dönemi trajedi yazarlarına ya­kınlaştılar. Genellikle egzotik bir çer­çeve içinde gelişen serüven romanı da özellikle Stevenson, Rudyard Kipling, Joseph Conrad gibi usta yazarlar ta­rafından işlendi.

XX. yy’da, geleneksel biçimlere bağ­lanma, belli bir gelişmenin oluşması­nı engelledi. Hiçbir yeni akım da (söz­gelimi, Almanya’da anlatımcılık, Fransa’da gerçeküstücülük) gelenek­sel biçimlere bağlanmayı desteklemi­yordu. Yaratmanın bireyci niteliği, ge­nellikle edebiyat çalışmasının ileriye dönük gelişmesine zarar verirken, İr­landalı James joyce’un Ulysses (1922) adlı yapıtının büyük bir başarı kazan­masına yol açtı. Bu romanda, yepye­ni bir düz yazı anlayışı içinde gerçek­çi, idealist ve fanteziye yönelik akım­lar kaynaşıyordu.

Joyce, dönemindeki öbür yazarlardan ayrı bir yer tutuyordu ve edebiyat araştırmaları, ince biçimciliği The Waves’ da (Dalgalar, 1931) doruk nok­tasına çıkan Virgina Woolf’unkilere (1882-1941) göre çok ilerdeydi. Anla­tılarının biçimi açısından klasik bir yazar olan ama şiddetli bir başkaldırı anlayışıyla dikkati çeken D. H. Law­rence (Lady Chatterley’in Sevgilisi [Lady Chatterley’s Lover, 1928] ile skandal yarattı) da çağdaşları arasın­da ayrı bir yere sahipti.

Bu arada, İngiliz gülmece anlayışını yaklaşık yarım yüzyıl boyunca temsil eden, G. B. Shaw ile G.K. Chesterton (1874-1936) da geleneksel biçim­lere bağlı kaldılar. Kurgu bilim yaza­rı H. G. Wells, toplumcu inançları gereği gerçekçi romana yöneldi. The Forsyte Saga’nın (Forsyte Ailesinin Destanı) yazarı olan Galsworthy, top­lumsal eleştirileriyle dikkati çekti. Aldous Huxley’se Batı maddeciliğini reddetti. İmge ve simgelerle dolu gi­zemci ve düşsel şiirin temsilcisiyse T.S. Eliot oldu. Dylan Thomas (1914-1953) şiirlerinde gerçeküstücü öğelere yer verirken, sırasıyla eksiltmeli ve tumturaklı anlatıma yöneldi. Aynı yaklaşıma, Stephen Spender’de ve Louis Mac Neice’de de rastlandı. Sherlock Holmes’m yaratıcısı Conan Doyle’un (1859-1930) başlattığı polis romanı, daha sonra Edgar Wallace ve özellikle Agatha Christie (1891-1976) ile sürdürüldü. Graham Greene (doğ. 1904) bu yaygın türün kalıplarını psi­kolojik romanlarında kullandı: Angry Young Men (“Kızgın Genç Adamlar”) adıyla tanınan topluluğun üyeleri John Osborne (doğ. 1929), Wain (doğ. 1925), Amis (doğ. 1924) İngiliz konformizmine ve kaçış edebiyatına karşı çı­karak, gündelik gerçekliğin tanığı ol­mak istediler. Bu tutumlarıyla da İngiliz sinemasının yenilenmesine ön a­yak oldular. Harold Pinter da (doğ. 1930), gündelik yaşamın boş ve tek dü­ze yanlarını ele alarak, bu öğeleri saç­malık olgusunu işleyen oyunlarında kullandı.