Fütürizm Nedir? Sanatta ve Edebiyatta Fütürizm Öncüleri

Fütürizm Nedir? Sanatta ve Edebiyatta Fütürizm Öncüleri, 1909’da İtalyan yazan Marinetti’nin çevresinde toplanan genç sanatçıların oluşturduğu edebiyat ve sanat akımı. İlk bildirgesi 20 Şubat 1909’da Fransa’da Le Figaro gazetesinde yayımlanan fütürizm (gelecekçilik) hareketi, dizginsiz bir çağdaşçılıktan yanadır; hızı, heyecanlardaki, duyumlardaki eşzamanlılığı, makinenin ve eylemin güzelliğini, savaşı, erkekliği, şiddeti yüceltir. Geçmişin kalıtı, geleceğin gelişmesini kösteklediğinden, müzelerin ve kitaplıkların yok edilmesini savunur.

Fütürizm, Nietzsche ve D’Annunzio’dan, anarşi ve fovizmden esinlenmiş ve eylemciliği faşizm üstünde büyük ölçüde etkili olmuştur.

Sanatta Fütürizm

Salt sanat düzleminde, fütürizmin yankıları özellikle Rusya’da, 1917 devriminden önce, devrim sırasında ve sonrasında çok büyük oldu.

1910’dan başlayarak fütürist resmin ilk dönemine canlılık veren beş İtalyan ressamından (Giacömo Balla, Umberto Boccioni, Carlo Carra, Luigi Russolo ve Gino Severini) oluşan bir topluluk kuruldu. Milano’da Marinetti ile karşılaşmalarından sonra bu beş ressam, genç İtalyan sanatçılarına, İtalya’da sanatın durumunu vurguladıkları uzun bir bildirge yönelttiler. Gene aynı dönemde kübistlerin ve Duchamp’ın etkisini gözler önüne seren kompozisyonlar yaptılar. Hareketi eşzamanlılığı içinde anlatabilmeyi deneyerek tek bir uzamda heyecanları, duyumları, anıları, dinamik duyumları, çağrışımları yansıttılar. Böylece, uzam, Boccioni’nin dördüncü boyut adını verdiği sezgisel bir derinlik haline geldi.

Fütürizm, gerek anlayış, gerekse biçim yönünden, enerjiyi ve güç istemini yüceltmesine yabancı olan kübizme ve fovizme karşı çıkar. Bununla birlikte, fütürizmin dinamizmiyle kübizmin yapılaştırma biçimini kaynaştırmak isteyen Severini, çoğu kez lirik biçimler ve saf renkler kullandı (Moulin-Rouge’da Ayı Oynarken, 1919).

Carra’ysa kübistlerin külrengi tonlarını benimsedi. Akımın kuramcısı olan Boccioni, dinamik sıralanışları ve gerçeklikleri içinde duyumların bir bireşimini yaptı (Esneklik, 1912: Sürekliliğin Uzamdaki Benzersiz Biçimleri, 1913).

Fütürist Ressamların Bildirgesi

Marinetti’nin başlangıçta, Carra, Boccioi’i ve Russolo gibi ressamlar tarafından ortaya konan bir eylem programı niteliğindeki Fütürist Şiirin Bildirgesini, çok geçmeden Fütürist Ressamlar Bildirgesi (1910) ve ardından Şubat 1912’de Paris’te bir sergi izledi. Ama, topluluğu yönlendiren Boccioni’nin ölümü, akımın bütünlüğünü bozmasa bile ilk dönemin sona ermesine yol açtı. 1914’te topluluğa mimar Sant’ Elia katıldı. Ateşli bir kuramcı olan Sant’Elia özellikle dev boyutlu makineler gibi düşlediği çağdaş kentlerin örgütlenmesi yolunda pek çok tasan geliştirdi: La Cittâ nuova (Yeni Kent). Bu arada fütürizm, heykel sanatına, tiyatroya, dekorasyona, müziğe de girerek faşist devletin resmi sanatı haline geldi. Mayakovskiy’le canlılık bulan Rus fütürizmi de çok önemli oldu ve 1917 Ekim devrimiyle çakışarak olağanüstü bir yaratma coşkusu uyandırdı.

Edebiyatta Fütürizm

Edebiyatta bir yıkım, kışkırtma ve yenilenme akımı olan fütürizm, Marinetti’nin Fütürizmin Bildirgesi’ ni yayımladığı gün doğmuştur ve bir bakıma anlatımcı, dadacı, gerçeküstücü başkaldırmaları haber verir. Marinetti, bu aşırılık dolu ve saldırgan bildirgesinde, on bir maddede savaşı övmeye, hızın ve “böğüren” otomobilin güzelliğini kutlamaya, saldırıyı, taşkın uykusuzluğu, “cimnaotik adımını”, “yumruğu” yüceltmeye, tehlikeye düşkünlüğe ve enerjiye tapınmaya türküler yakmaya, müzeleri, kitaplıkları yok etmeye, ahlakçılığı altetmeye çalışır.

Fütürizmin, İtalya dışındaki ülkelerde daha etkili olduğu görüldü. 1910’da, Marinetti, fütürist propaganda kampanyasını Moskova ve Petersburg’a kadar götürdü. 1912’de Mayakovskiy, Khlebnikov’la birlikte fütürist okulu kurdu. 1913’te de ilk bildirgeleri yayımladı. Mayakovskiy, sonradan fütürist anlayışı reddederek, yalın denebilecek bir şiir biçimini benimsedi.

GIACOMO BALLA

İtalyan ressamı (Torino, 1874-Roma, 1958). Fütürist resmin bellibaşlı temsilcilerinden biri olan Giacomo Balla, 1909’da, kesin olarak ortaya çıkışından önce fütürizmin ilk tablosu olarak kabul edilebilen, elektrik ışığının duygu dolu bir anımsanması olan Ark Lambasını yaptı: Balla, eski öğrencileri Boccioni ve Severini’nin isteği üstüne, 1910’da fütürist ressamların yayımladığı iki bildirgeyi imzaladı. Mayıs 1912’de, yapıtı olan Tasmalı Bir Köpeğin Dinamizmi’ni gerçekleştirdi. Ardından, Kemancının Eİİeri, Bir Balkonda Koşan Küçük Kız, Mars Güneşin Önünden Geçerken adlı tabloları yaptı. Yaşamın Okları (1928), Tuhaf Adamın İskemlesi (1930) gibi özgün tablolar, Balla’nın fütürist çalışmalarının sonunu belirler.

CARLO CARRA

İtalyan ressamı (Quargnento, İskenderiye yakınları, 1881 – Milano, 1966). Kropotkin’in, Marx’ın ve Sorel’in yapıtlarını okuyan Carlo Carra’nın yaşamında, bütün yapıtlarında izler bırakacak olan bir olayın büyük etkisi vardır: 1904’te, Milano’da anarşist Galli’nin cenaze töreni. Bu sahneden esinlenerek gerçekleştirdiği yapıtlar (1910-1911), fütürist resmi doruk noktasına ulaştıran yapıtlar arasındadır.

Arabanın Sarsıntılarında (1911) ve Tramvayın Bana Söyledikleri’nde (1911) duyumlardaki eşzamanlılığı yansıtmaya çalışan Carra, zamanla fütürizmden uzaklaştı. 1916’da Ferrara’daki askeri hastanede, De Chirico ve Savinio’yla karşılaşması, onu, 1979-1922 arasında kuramcılığını yaptığı fizikötesi resme yöneltti.

VELEMİR KLEBNİKOV

Rus ozanı (Kalmık bozkırı, Saratov idare bölgesi, 1885-Moskova, 1922). Mayakovskiy’le birlikte Rus fütürist akımının kuruculuğunu yapan Vele- mir Klebnikov, kökensel ve dilsel bir buluştan yola çıkarak şiirler yazdı. Sözgelimi, Gülüşle Komplo’da (1910) smekh (gülmek) sözcüğünden türeyen ve imparatorluktaki çok değişik bölge ağızlarına bağlı olan bütün sözcükleri kullandı; bu girişim, ozanı birtakım fiil ve sıfatlar yaratmaya zorladı. Gece Balosu, Çirkef Kuyusu’nun Yanında adlı yapıtlar “kök çekimi” konusunda birer denemedir. Klebnikov, 1910’dan askere alındığı 1915‘e kadar Rusya’nın dört bir yanında gezgin bir yaşam sürdü. Yaşamı boyunca pek az basılan yapıtları, özellikle 1922 ve 1930 arasında ortaya çıktı. Bu şiirler, güçlü bir deneyci ile sözcüğe tutkun bir dil¬cinin yapıtlarıdır. Fantastik esinlenmeleri, dilbilim ve matematik araştırmaları, biçimle ilgili çalışmaları, Klebnikov’un Rus Biçimcileri tarafından keşfedilen, en büyük Rus ozanlarından biri olmasına yol açmıştır.

FİLİPPO TOMMASO MARİNETTİ

İtalyan yazarı (İskenderiye, 1876- Bellagio, 1944).
Fütürizmin kurucusu olan Filippo Tommaso Marinetti, 1893’te Paris’e giderek Moreas, Samain, Remy de Gourmont, Gustave Kahn’la tanıştı. Konferans gezilerine çıktı ve 1905’ te Milano’da Poesia dergisini kurdu. Bu arada, jarry, Saint-Pol Roux ve Walt YVhitman’ın büyük ölçüde etkisinde kaldı. Daha sonra simgecilikten fütürizme geçti. 1908’in sonuna doğru, Le Figaro’nun 20 Şubat 1909’da yayımlayacağı, fütürist bildirgesini kaleme aldı. Nisan ayında Ayışığını Öldürelim’i yayımlarken, ressam ve ozanlar, çevresinde toplan-maya başladılar. Nisan 1910’da Boc- cioni, Carra ve Russolo ile birlikte “Geçmişe Dönük Venedik’e Karşı” bildirisini imzaladılar; bunu 1912 Mayısında fütürist edebiyatının teknik bildirisi izledi. Ardından, Dağınık İmgelem ve Başıboş Sözcükler (1913), yurtseverlik coşkusunun gelişmeye başladığı 26 Ekim 1911 gününün fütürist anlatısı olan Trablus Savaşı geldi. Ocak 1921’de ikinci fütürist dönemi başladı ve Mussolini’nin etkisiyle faşizme bağlandı.