İyot Nedir? Özellikleri ve Kullanım Alanları Nelerdir?

Atom numarası Z = 53, atom ağırlığı M = 126,904 4 ve simgesi I olan, ha­lojenler kümesinden element.
1811’de, Bernard Courtois (1777-1838) tarafından deniz yosunu küllerinde bulunan iyotun bileşikleri kısa bir süre sonra Gay-Lussac ve Humphrey Davy tarafından incelen­di.

İyotun Fiziksel Özellikleri

İyot katı haldeyken koyu gri renkte mi­kayı andıran pullar biçimindedir. 113,7°C’ta kahverengi bir sıvıya dö­nüşerek erir. Bu sıvı, 183°C’ta, canlı mor renkte bir duman çıkarır. Normal sıcaklıkta bile, mor dumanlar salarak uçunur. Kendine özgü keskin ve yakı­cı bir kokusu vardır; deride sarı- kahverengi bir leke bırakır. Suda az çözünür; potasyum iyodür (KI) eklenir­se, I³‘ kompleks iyonu oluştuğundan, çözünür hale geçer. Doğal olarak, de­niz suyunda ve kaya tuzunda alkali iyodür biçiminde ve nitrat yatakların­da iyodat biçiminde bulunur, nitrat­lardan, sodyum hidrojen sülfit aracı­lığıyla şu tepkimeyle elde edilir: 2IO3+ 5 HSOi – 3 HSO4 + 2SOİ’ + H₂0 +1₂. İyot deniz bitkileri başta olmak üzere özellikle bitkilerde bulunur. İnsamn ve bazı hayvanların tiroit bezlerinde çok az miktarlarda (oligo-element) bu­lunur ve biyolojik görevi oldukça önemlidir: İyot eksikliği ciddi metabo­lizma bozukluklarına neden olur (gu­atr ve miksödem).

İyotun Kimyasal Özellikleri

Halojen kümesinin son elementi olan iyot, radyoaktif astattan sonra bu kü­menin atom kütlesi en yüksek elemen­tidir; fiziksel ve kimyasal özellikleri, kümede bulunduğu yere denk gelir. İyot yükseltgen olmaktan çok, yükseltgenebilen bir elementtir. Öbür halo­jenlerle, iyot halojenleri (IF₇,IF₅ ,IC1₃, IC1 ve IBr) vermek için tepkir. Kükürt ve fosforla birleşir; bir patlayıcı olan, çok kararsız NI₃ azot iyodür vardır. Metallerle, I” iyonu içeren, Agl gü­müş iyodür dışında (Agl ışık etkisiyle kararır ve fotoğrafçılıkta kullanılır) tümü de çözünen bileşikler olan iyo­dürleri verir. Hidrojenle, organik kim­yada hidrojenleyici olarak kullanılan HI iyodürü oluşturur; bu bileşimin çö­zeltisi, kuvvetli bir asittir. Başlıca ok­sijenli bileşikleri şunlardır: HIO for­müllü monooksoiyodik 1 asit; iyodik anhidrit ve buna denk gelen asit (tuz­ları iyodat olarak adlandırılır) HIO 3 (triokso-iyodik V); son olarak da I₂0₇ ,nH₂ O (n= 1,2,3 ve 5) formüllü periyodik asitler.

İyot, kolayca, doymamış hidrokarbon­lara bağlandığından, bir yağ asidin­deki çift bağ sayısının belirlenmesini sağlar (iyot göstergesi). Alkollü iyo­dürler son derece önemlidir. Sodyum etkisiyle, başlangıç hidrokarbonun­dan daha ağır hidrokarbonlar verebi­lirler: Sözgelimi, Wurtz bireşimini ele alalım:

2 CH3I + 2 Na – 2 Nal + C₂H₆. Bunlar bir alkali alkolat üstüne etki­yerek, bir eter-oksit oluştururlar: C₂H₅ONa +’CHal – Nal + C₂H₅0-CH₃.

Bu organik iyodürler, hidrokarbona doğrudan iyot etkisiyle hazırlanamazlar; bir alkol üstüne PI₃ fosfor tiriiyodür etkisiyle elde edilirler.

CHI3 iyodoform, güçlü bir mikropkırıcıdır. İyot, nişasta kolasını koyu ma­viye boyar (özel tepkime): Bu renklendirici etki de nişastanın glükoza dönü­şümünü izleme olanağı sağlar.

İyotun Kullanım Alanları

Kimyada, iyotun, organik bireşimler­deki önemi büyüktür. Çözümlemede, iyodometri aracılığıyla, S₄ 0₆² tetratiyonata dönüşen bir S₂ O ₃–² ora­nı saptanmış tiyosülfat çözeltisi ara­cılığıyla iyot miktarı belirlenir (redoks tepkimesi). Gümüşiyodür, fotoğraf sa­nayisinde kullanılır. Eczacılıkta, sıkı­ca kapalı şişelerde ışık etkisinden ko­runması gereken tentürdiyot, iyodürlü-iyot suyu, iyodoform, iyotlu pomatlar, iyodol, vb. biçimlerde iyo­tun mikropkırıcı ve kan çekici özellik­lerinden yararlanılır. Ama çok az mik­tarlarda kullanılmalıdır, tersi duru­mumda yavaş (iyodizm) ya da şiddetli (miktara göre) bir zehirlenmeye neden olur. Guatr, adenopati, damar sertlik­lerinin tedavisinde iyot kullandır.