Irmak Nedir? Irmak Rejimleri ve Başlıca Akarsular

Taşımanın kesildiği noktada yığılma başlar. Bir akarsuyun taşıma gücü, belli büyüklükte kütleleri belli bir nok­taya taşıyabilme olayıdır. Taşıma gücü zayıfladıkça alüvyon yığılması ar­tar. Önce yassı çakıllar ve kaba kum birikir, sonra ırmak ağzında haliçleri dolduran ya da deltalar oluşturan kumlar ve killi tabakalar gelir. Irmağın özellikleri, debisinin hesap­lanmasıyla incelenir. m³/sn olarak be­lirtilen debi, yatağın belli bir noktasın­da bir saniyede geçen suyun hacmini belirler; yatağın belli bir kesiminin yü­zeyinin gene aynı kesimdeki akış hızıy­la çarpılmasıyla hesaplanır. Günün belli saatlerindeki anlık debilerin doğ­rudan ölçümüyle, aylık ya da yıllık or­talama debilerin saptandığı günlük or­talama debi hesaplanır.

Aylık ortalama debi eğrisi ırmağın mevsimlere göre gösterdiği farklılık­ları, yani rejimini ortaya koyar. Taş­kınlar, debinin en yüksek olduğu dönemde gerçekleşir; nedenleri büyük sağanaklar .buzların çözülmesi ya da yığılması ve karların erimesidir. Ya­vaşlama ya da kuruma, suların en al­çak düzeye indiği dönemde olur; taş­kınların tersine, yağışların azlığından, yoğun bir buharlaşmadan ya da su­yun kar biçiminde tutulmasından ile­ri gelir. Irmak rejimleri, beslenme bi­çimlerine göre dört büyük kategoride sınıflandırılabilir.

Akarsu Rejimleri

Katı Kaynaklı Rejimler

Katı kaynaklı basit beslenmeli debi rejim­leri üçe ayrılır:

Buzul rejimi’nde, buzullar, yüzeyleri­nin, havzanın en az % 15-20’sini kap­ladığı her yerde, mevsim rejimi üs­tünde çok büyük etki yaparlar. Bu re­jimin özelliği, soğuk mevsimde suların alçalması (etiyaj) ve yazları (temmuz- ağustos) ani ve geç yükselmesidir. Su çığırının yükseltisi düştükçe rejimler de düşer ve maksimum noktası tem­muzdan hazirana kayar, bu durumda kar-buzul rejimi ortaya çıkar.

Dağ kar rejimi’nde de sıcak mevsim­de sular bol, kış aylarında azdır. Ama suların akışı daha hızlıdır (mayıs- haziran), buna bağlı olarak suların alçalma süresi de kısalır.

Ova kar rejimi’nde aşırılıklar görülür: Kış aylarındaki şiddetli alçalmayı hız­lı ve şiddetli bir kabarmanın yol açtı­ğı büyük taşkınlar izler. Kabarma dö­nemini sıcaklık belirler.

Basit Yağmur Rejimleri

Basit yağmur debili rejimler dört çeşittir. Okyanus yağmur rejimi ’nde, önceki rejimlerin tersine sular soğuk mevsim­de yükselir ve çoğunlukla buharlaş­manın etkisiyle sıcak aylarda çekilir. En yüksek ortalamalara ocak ve şu­batta, en düşüklereyse ağustos ve ey­lülde raslamr.

Akdeniz yağmur rejimi, yaz mevsimin­de çok açık bir çekilme ve kışın şid­detli taşkınlarla belirlenir. Dönencelerarası yağmur rejimi, soğuk mevsimdeki kuraklık ve sıcak mevsim yağmurlarının bolluğu arasındaki kar­şıtlıkla kendini belli eder. Ekvatora doğru gidildikçe yağışlarda biri ilkba­hara sarkan, öbürüyse sonbahara doğru gerileyen, iki maksimum nokta­sı belirir.

Kara yağmur rejimi (Mississippi) bir­birine yakın iki maksimum noktası gösterir: Birincisi karların erimesin­den ve çağlayanların kabarmasmdan, İkincisiyse kara iklimi yağmurların­dan kaynaklanır.

Değişik Beslenme Biçimleri

De­ğişik beslenme biçimlerine dayanan karmaşık rejimler üçe ayrılır: Kar ge­çiş rejimi’ne ortalama yüksekliği 1.500 m dolaylarında olan Fransız Alpleri’nde rastlanır. Başlıca özellikleri sellenme nedeniyle kışın suların daha az alçalması, mayısta erken bir mak­simum ve yazın tam bir kurumadır. Kar-yağmur rejimi’nde iki maksimum (karların erimesi, sonbahar yağmur­ları), iki minimum noktası (kış ve yaz) vardır.

Yağmur-kar rejimi’nde karların eri­mesi akışın bütünü içinde önemsiz bir yer tutar ve ilkbahar yağmurlarını güçlendirir.

BİRBİRİNİ İZLEYEN ETKİLER Çığırın yukarı kesiminden aşağıya doğru art arda birçok etkiyle karşı karşıya ka­lan ırmak debilerinin rejimlerinde çok sayıda yan etki de yıl içinde debilerin düzenlenmesine yardımcı olur. Bazı büyük ırmaklar bu tür etkiler altında­dır (Ren, Rhone, Kongo, vb.)