KLASİK MANTIK, KAVRAMLAR VE TERİMLER

Klasik mantık denilince Aristo’nun kurduğu mantık sistemi anlaşılır. Aristo mantıklı düşünme üzerinde durmuş, bunun için de tümdengelime önem vermiştir. Doğru bir akıl yüretme için önce kavram oluşturma, sonra önerme kurma daha sonra çıkarım yapma gereğini vurgulamıştır.

KAVRAMLAR VE TERİMLER

Nesnelerin zihnimizdeki tasarımına “kavram”, bunun dil ile ifadesine “terim” denilir. Başka bir deyişle terim, dil içinde tek başına aniam taşıyan en küçük birimdir. Kendi başına anlam taşımayan bu, şu, ve ki ve veya gibi sözcükler birer terim sayılmaz. Birterimtek birsözcükten oiuşabileceği gibi birden fazla sözcükten de oluşabiiir. Örneğin; “İstanbul Teknik Üniversitesi” tek bir terimdir. “2009 ÖSS sınavı” tek bir terimdir. Çünkü yukarıdaki örneklerde İstanbul Teknik Üniversitesi ile ifade edilmek istenen ne istanbul ne teknik ne de üniversitedir, sadece İstanbul Teknik Üniversitesi’dir.

Kavram çeşitleri

1. Tek tek ele alınışlarına göre kavramlar:

a) Genel kavram: Bir kavram bir türe ait nesnelerin ortak özelliklerini ifade ediyorsa genel kavramdır.

Örnek: İnsan, gezegen, çiçek, kedi gibi.

Genel kavramlar kendi içinde tümel, tikel,  tekil olmak üzere üçe ayrılır. Bir kavram içine aldığı bireylerin tümünü ifade ediyorsa “tümel”, bir kısmını ifade ediyorsa “tikel”, tek bir şahsı ifade edi yorsa “tekil” kavramdır.

GENEL KAVRAM	TÜMEL KAVRAM	TİKEL KAVRAM	TEKİL KAVRAM
Çiçek	Tüm Çiçekler	Bazı Çiçekler	Papatya
İnsan	Bütün İnsanlar	Bazı İnsanlar	Ahmet
Kuş	Hiçbir Kuş	Bazı Kuşlar	Baykuş

NOT:  Kavramları tümel, tikel, tekil diye ayırmak aynı zamanda kavramları “niceliklerine” göre ayırmaktır.

b) Somut ve soyut kavramlar: Bir kavram bir nesneyi ya da algılanabilen bir varlığı gösteriyorsa “somut”, bir kavram bir varlığın ya da nesnenin oluş tarzını gösteriyorsa “soyut” kavramdır.

ÖRNEKLER:

• Somut: Güzel, beyaz, canlı
• Soyut: Güzellik, beyazlık, canlılık

c) Kollektif ve Distribütif kavramlar: Grubu ifade edip de grupta anlamını bulan kavramlar “kolektif”, grubu ifade edip de bireyde anlamını bulan kavramlar “distribütif” kavramlardır.

• Kolektif: Meclis, üniversite, ordu, sendika
• Distribütif: Milletvekili, öğrenci, asker, işçi

d) Olumlu ve Olumsuz kavram: Bir kavramın ifade ettiği özellik gösterdiği nesnede bulunuyorsa “olumlu” bulunmuyorsa “olumsuz” kavramdır.

Kavramları olumlu ve olumsuz olarak ayırma niteliklerine göre ayırmaktır.

• Olumlu kavram: Güzel, rasyonalist, becerikli, sevimli
• Olumsuz kavram: Güzel değil, rasyonalist değil, beceriksiz, sevimsiz

2. Birbiriyle olan ilişkisine göre kavramlar:

Kavramlar birbiriyle olan ilişkilerine göre özlük ve ilintililik oiarak ele alınabilirler.

Her önermede bir yüklenen kavram bir de yüklenilen kavram vardır. Bir önermede yüklenilen kavram yüklenenin özünde varsa yani yüklenen özellik sadece o kavrama özgü ise buna “özlük”, sadece o kavrama ait değil birçok kavramın ortak özelliği ise bu kavrama “ilintililik” denir.

Örnek: “İnsan düşünendir.” Bu örnekte insan yüklenen, düşünen, yüklenilendir. Düşünmek sadece insana özgü olduğu için, düşünen kavramı insan kavramına göre “özlüktür”.

Örnek: “İnsan canlıdır.” Caniı olmak sadece insana özgü oimadığı için canlı kavramı insan kavramına göre “ilintililiktir”.

KAVRAMLARIN DEĞİŞİK GÖSTERGELERİ

Tümel bir kavramın sadece Zihindeki bireyleri dikkate alınırsa buna “nitelik”, zihin dışındaki bireyleri dikkate alınırsa buna “gerçeklik”, gerçekliği olan kavramın belli bir nesnede somutlaşmasına ise “kimlik” denilir.

UYARI: Her kavramın neliği vardır, ama gerçekliği olmayabilir. Gerçekliği olmayan kavramların kimliği olamaz.

KAVRAMLARDA İÇLEM VE KAPLAM

Bir kavramın içine aldığı birey sayısına “kaplam”, herhangi bir kavramın içine aldığı konu ve nesnelerin ortak özelliklerine “içlem” denir.

İçlem ve kaplam arasında ters orantı vardır. Yani bir kavramın içine aldığı bireylerin sayısı (kaplamı) arttıkça o bireylerin ortak özellikleri (içlemi) giderek azalır.

Örnek :

Varlık —> Canlı —> Bitki —> Ağaç —> Akasya Ağacı

–>    kaplamı azalır içlemi artar.  –>

Yukarıdaki örnekte kaplamı en fazla ve içlemi en az olan kavram varlıktır. Akasya kavramı ise içlemi en çok olan, kaplamı en az olandır.

Yukarıdaki örnekten şu yargılar çıkarılabilir.

• Varlık teriminin kaplamı, canlı teriminin kaplımından büyüktür.
• Akasya ağacı teriminin içlemi, ağaç teriminin içleminden büyüktür.
• Varlık terimi, canlı teriminin içlemindedir.
• Canlı terimi, varlık teriminin kaplamındadır.
• Bitki terimi ağaç teriminin içleminde, canlı ve varlık teriminin kaplamındadır.
• Ağaç teriminin içlemi, bitki teriminin içleminden çoktur.
• Varlık teriminin kaplamı, ağaç teriminin kaplamından büyüktür.

KAVRAMLAR ARASI İLİŞKİLER

Kavramlar arasında dört tür ilişki bulunur:

1. Eşitlik:  İki kavramdan, her biri diğerinin bütün bireylerini içine alıyorsa aralarında eşitlik ilişkisi vardır.

Yandaki şekilde de görüldüğü gibi;

Her canlı yaşayandır.

Her yaşayan canlıdır.

 

2. Tam girişimlik: İki kavramdan yalnız biri, diğerinin bütün fertlerini kapsıyorsa tam girişimlik ilişkisi vardır.

Aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi canlı kavramı insan kavramının tüm bireylerini kapsadığı için tam girişimlik ilişkisi vardır.

Bazı canlılar insandır.

Bütün insanlar canlıdır.

Bazı canlılar insan değildir.

 

3. Eksik girişimlik: İki kavramdan her biri, diğerinin bazı bireylerini kapsıyorsa eksik girişimlik ilişkisi vardır. Aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi öğretmen ve sarışın kavramları birbirlerinin bazı elemanlarını kapsamaktadır.

Bazı öğretmenler sarışındır.

Bazı sarışınlar öğretmen değildir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Ayrıklık:  İki kavramdan her biri diğerinin hiçbir elemanını kapsamıyorsa ayrıklık ilişkisi vardır.

Aşağıdaki örnekte olduğu gibi “insan” ve “ölümsüz” kavramları arasında hiçbir ortak bağ yoktur.

• Hiçbir insan ölümsüz değildir.
• Hiçbir ölümsüz insan değildir.

BEŞ TÜMEL (BEŞ GENEL)

Porphyrios, İsagoji adlı eserinde beş tümelden bahsetmiştir. Beş tümel dediği kavramlar şunlardır.

1. Cins
2. Tür
3. Ayrım
4. Özgülük
5. İlinti

Bu kavramların sıralamasını da “Porphyrios ağacı” olarak adlandırdığı şemada yukarıdan aşağı doğru göstermiştir.

1. Cins: Ortak özellikleri olan iki kavramdan kaplamı çok olan cinstir. Cins altında türlerin sıralandığı şeydir. Porphyrios ağacında cevherin kapiamı cismi olandan çok olduğu için cevher cinstir. Cismi olanın kapiamı canlıdan büyük olduğu için cismi olan caniıya göre cinstir.

Bir kavramın doğrudan bağlı olduğu ya da Porphyrios ağacında o kavramın hemen üstündeki kavram, o kavramın “yakın cinsi” diğerleri ise “uzak cinsi”dir.

Örnek: Porphyrios ağacında “duygulu” kavramının yakın cinsi canlıdır, cismi olan cevher ise uzak cinsidir.

NOT:  Porphyrios ağacında cevher üstün cinstir. çünkü cevher cins olup tür olamayan bir kavramdır.

2. Tür:  Ortak özellikleri olan iki terimden içlemi çok olan ya da cinsin altında sıralanan şeylerdir.

Örneğin, Porphyrios ağacında canlı cins, onun altında sıralanan duygulu duygusuz ise onun türleridir.

Tür, özel tür ve göreli tür olmak üzere ikiye ayrılır.

• Özel tür, tür olup da cins olamayan kavramlardır.
• Göreli tür, hem tür hem cins olabilen kavramlardir.

Örnek: Porphyrios ağacında akıliı özel türdür; çünkü sadece tür olabilen ama cins olamayan kavramdır. Başka bir deyişle türlere bölünemeyen bir kavramdır.

Örnek: Porphyrios ağacında canlı göreli türdür; çünkü canlı cismi olana göre tür, duyguluya göre cinstir.

3. Ayrım: Türün, cinsinden farkını gösteren temel özelliğidir. Bir terimi cinsinden ayıran özelliktir.

Örneğin; Porphyrios ağacına göre akıl, insanı duygulu cinsinden ayıran ayrımdır.

Eğer ayrım, türü yakın cinsindeki ortakların dan ayırıyorsa yakın ayrım, uzak cinsindeki ortaklarından ayırıyorsa uzak ayrımdır.

Örneğin; düşünmek insanın yakın ayrımı, hareket etme ise uzak ayrımıdır.

4. Özgülük: Yalnız bir türe ait olan ve zorunlu olarak ayrıma bağlı olan özelliktir.

Örneğin; kültür yaratabilmek ve sosyalleşmek sadece insana ait özellik olduğundan insanın özgülüğüdür.

5. İlinti: Sadece o türe ait olmayan birçok türde ortaklaşa bulunan bir özelliğe ilinti denir.  Örneğin; uyumak, büyümek, üremek insanın ilintisidir. Çünkü bu özellikler canlının bütün türlerinde ortaklaşa olarak bulunur.