MANTIK, AKIL YÜRÜTME BİÇİMLERİ, AKILIN İLKELERİ (MANTIKLI DÜŞÜNME İLKELERİ)

MANTIĞA GİRİŞ

Mantık Arapça “söz” anlamına gelen “nutuk” tan türemiştir; Grekçe’de ise logos sözcüğünden gelir. Anlamı akıl, düşünme, yasa ya da ilkedir.

Yukarıdaki açıklamadan da hareket ederek mantığın konusunun “doğru düşünme olduğunu” söyleyebiliriz. Mantık ise; doğru düşünmenin kurallarını inceleyen disiplindir.

“Doğru” ikiye ayrılır.

• Mantık doğrusu
• Bilgi doğrusu

Mantık; biigi doğrusu iie değil, mantık doğrusu ile ilgilenir.

Mantık doğrusu: Doğruluğu gözlem ve deneyle değil, akıl aracılığı ile bilinen yargılardır.

Örnek: Hiçbir bekâr evli değildir. Bu bilginin doğruluğu için gözlem ve deneye gerek yoktur. Mantıksal olarak zaten bekâr evli olmaz.

Bilgi doğrusu: Yargının nesnesiyle olan uygunluğudur. Bu doğrulukta yargının doğruluğu akılla değil gözlem ve deneyle ispatlanır.

Örnek: Su yüz derecede kaynar, kar beyazdır, insan canlıdır, Dünya Güneşin etrafında döner gibi bilgiler gözlem ve deneyle elde edilmiş bilgilerdir. Yani bilgi doğrusuna örnektirler.

AKIL YÜRÜTME BİÇİMLERİ

Temelde üç akıl yürütme yolu vardır:

1. Tümevarım (Endüksiyon):
2. Tümdengelim (Dedüksiyon):
3. Benzeşim (Analoji):

1. Tümevarım (Endüksiyon):

İnsan zihninin parçadan bütüne doğru yaptığı akıl yürütmedir. Yani tek tek olgulardan genel bir fikre varma yönündeki akıl yürütme işlemidir.

Örnek:

• Bakır madendir ve ısıtılınca genleşir. (1. olay)
• Altın madendir ve ısıtılınca genleşir. (2. olay)
• Demir madendir ve ısıtılınca genleşir. (3. olay)
• O halde bütün madenler ısıtılınca genleşir (sonuç)

NOT : Eğer evrenin tümü incelenip tüme varılmışsa buna tam tümevarım, bir kısmı incelenip tüme varılmışsa buna eksik tümevarım denilir. Tam tüimevarımın doğruluğu kesin, eksik tümevarımın doğruluğu olasılıklıdır.

2. Tümdengelim (Dedüksiyon):

İnsan zihninin bütün için kabul ettiği bir fikri tek tek olgular için de kabul etmesidir. Yani zihnin genelden özele yaptığı akıl yürütmedir.

Örnek: Bütün madenler ısıtılınca genleşir. Bakır da bir madendir. O halde bakır da ısıtılınca genleşir.

3. Benzeşim (Analoji):

İnsan aklının benzerliklere dayanarak yaptığı akıl yürütmedir. Başka bir deyişle insan zihninin özelden özele benzerliklere dayanarak yaptığı akıl yürütmedir.

Örnek: Trabzon ve Samsun Karadeniz Bölgesi’ndedir. Trabzon bol yağış almaktadır. O halde Samsun da bol yağış almaktadır.

AKLIN İLKELERİ (MANTIKLI DÜŞÜNME İLKELERİ)

Mantıklı düşünme ilkeleri dört başlık altında toplanabilir:

1. Özdeşlik (Aynılık):

Bu ilkeye göre bir şey ne ise odur. Başka bir deyişle bir önermenin anlamı değişmediği sürece doğruluk değeri aynı kalır.Bu ilkeye göre öğrenci öğrencidir. İnsan insandır. Sembolik ifade olarak (A, A’dır) (A —> A’dır) şeklindedir.

Bu ilkeye göre bir akıl yürütmenin başında bir kavrama hangi anlamı yüklemişsek akıl yürütmenin sonuna kadar aynı anlamı yüklemeliyiz.

2. Çelişmezlik:

Bu ilkeye göre bir şey aynı anda hem kendisi hem de kendisinden başka bir şey olamaz. Bu ilke özdeşlik ilkesinin doğal bir sonucudur. Karşıt iki önermeden biri doğruysa diğeri mutlaka yanlıştır i|kesinden hareketle ortaya çıkmıştır. Sembolik ifadesi  – (A ^ -A) şeklindedir.

Örnek: Bir şey aynı anda hem var hem yok olamaz, olursa bu bir çelişkidir ve akla aykırıdır.

3. Üçüncü halin imkânsızlığı:

Bu ilkeye göre ortayı dışta bırakma prensibi de denir. Bu ilkeye göre bir şey aynı anda hem doğru hem yanlış olamayacağı için ya doğrudur ya da yanlıştır, üçüncü bir hal imkânsızdır. Bir şey ya kendisidir ya da kendisinden başka bir şeydir. Sembolik ifadesi ise (A V -A)’dır.

4. Yeter sebep ilkesi:

Bu ilkeye göre her şeyin bir nedeni ve her şeyin bir amacı vardır, nedensiz ve amaçsız bir şey olmaz. Bu ilke 17. yüzyılda Leibniz tarafından mantığın diğer ilkelerine eklenmiştir.