Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri, kılışları ya da onlarla ilgili oluşları, yargıları zamana ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir.
Atlarımız deli gibi koşuyordu.
Küçük bir yelkenli bize doğru yaklaştı.
Borcunu yarın verecek.
Bunları şimdiye dek öğrenmeliydiniz.
Yukarıdaki Cümlelerde altı çizili sözcükler hareket, oluş, kılış… anlattıkları için birer fiildir. Fiillerin iş, hareket, kılış, oluş ve yargı bildiren temel anlamlarının genel adına “edim” denir. “Edim”, eylemin kök ya da gövde anlamıdır. Edim anlamlı sözcüklerden her biri, içinde bulunduğu cümlenin temelidir. Onsuz cümle kurulamaz; yani o olmayınca düşünce, duygu, istek ve yargılarımız, bütün edimlerimiz anlatımsız kalır.
Fiiller, varlıkların yaptığı hareketin niteliğini, özelliğini anlatma yönünden üç grupta incelenebilir.
a) Kılış Fiilleri: Öznenin yaptığı hareketi ya da bir nesne üzerinde gerçekleştirdiği işi bildiren fiillerdir. Kılış fiillerinde işin ya da hareketin öznenin etkisiyle gerçekleştiği anlamı vardır. Bu tür fiiller, nesne alır.
Şuradaki çiçekleri de sulayalım.
Ağaçların kuruyan dallarını kesmiş.
Annem balığı tavada kızartmıştı.
b) Oluş Fiilleri: Bir durumdan başka bir duruma geçişi, bir eylemin belli bir süreç içinde yavaş yavaş gerçekleşmesini anlatan fiiiierdir. Oluş fiilleri, bir nitelik değişikliğini ifade ederler. Nesne almazlar.
Ceviz ağacının boyu çok uzamıştı.
Hava iyice karardı.
Meyveler birkaç aya kadar olgunlaşır.
c) Durum Fiilleri: Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu koşulu dile getirirler. Böyle fiillerde öznenin bir durumdan ayrılıp başka bir duruma girmesi söz konusudur.
Çocuklar, ben konuşunca sustular.
Hepimiz bu fıkraya çok güldük.
Kardeşim az önce yattı.
FİİLLERDE ZAMAN Eylemin içinde geçtiği, geçmekte olduğu ya da geçeceği süre “zaman” kavramıyla anlatılır. Zaman kavramı, kişi kavramıyla birlikte eylemi biçimleyen temel kavramdır.
Geçmiş Zaman: Yapılmış olan eylemleri anlatır.
Şimdiki Zaman: Yapılmakta olan eylemleri anlatır.
Gelecek Zaman: Yapılacak olan eylemleri anlatır.
Geniş Zaman: Yapılması her zaman mümkün olan eylemleri anlatır.
FİİLLERDE KİŞİ:Eylemin kim tarafından yapıldığını belirten, kiminle ilgili olduğunu gösteren kavrama “fiilde kişi” diyoruz. Kişi kavramı, eylem kök ve gövdelerine kip eklerinden sonra eklenir ve bu eklere “kişi (şahıs) ekleri” denir.
Fiillerde üç türlü kişi vardır. Bunlar tekil ya da çoğul olabilir:
UYARI : Fiilin kişisi, fiile yöneltilen “kim” sorusuna alınan cevapla belirlenir. Kişi ekleri, kip eklerinden sonra gelir.
Oku — du — m —> Kim okudu? —> Ben (|. tekil kişi)
Kisı eki
AI – acak – _s_ın —> Kim alacak? —> Sen (II. tekil kişi)
Kisı eki
Çiz – se – k—> Kim çizse? Biz (|. çoğul kişi)
Kişi eki
NOT:III. tekil kişi eki yoktur. III. tekil kişinin anlatımında eyleme yalnızca kip eki gelir.
Sizi bekliyor.
Yarın arayacak.
Biraz uyusa.
Yukarıda altı çizili eylemler kip eki almış, kişi eki yok.
BİLDİRME HABER KİPLERİ
a) Belirli (di’li) Geçmiş Zaman Kipi:
Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine “—dı (—di, —du, -dü, —tı, -ti…)” eki getirilerek yapılır.
Anlamı: Geçmişte yapılan, tamamlanmış ey lemleri kesinliğe bağlayarak anlatır. Belirli geçmiş zaman kipinde aşağıdaki anlam özellikleri görülür.
- Söyleyen, gördüğü veya yaşadığı olayı bu kiple anlatır:
Dünkü yolculuk oldukça keyifli geçti.
Polisler hırsızı uzun süre kovaladı.
- Kesinliğini tarihin tanıklığına dayanarak öğrendiğimiz eylemler bu kiple anlatılır:
|||. Murat’ın padişahlığı döneminde bazı sınır olayları nedeniyle İran’a savaş açıldı.
Anadolu Selçuklu Devleti, Kösedağ Savaşı‘nda Moğollara yenilince Anadolu Moğol egemenliğine girdi.
- Bu kip, işin anlatıştan önce yapıldığını bildirir:
Senetlerin hepsini tek tek imzaladık.
Ona kısa bir mektup yazdım.
Di’Ii geçmiş zaman kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
b) Belirsiz (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi:
Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine —miş, —muş, -müş)” eki getirilerek elde edilir.
Anlamı: Geçmişte yapılan, tamamlanmış eylemleri çoğu kez kesinliğe bağlamadan anlatır.
- Bu kip, işin anlatıştan önce yapıldığını bildirir:
Güzel bir şarkı bestelemiş.
Çocuklar, evde ne var ne yok yemişler.
- Başkasından duyuian eylemleri anlatır:
Ankara’da yeni bir iş bulmuş.
O gün, bizi uzun süre beklemiş.
- İşin yapıldığını kavramayış, fark etmeyiş anlamı taşır:
Öyle yorgundum ki, öğleye kadar uyumuşum.
- Bir oluş gerçekleştikten sonra, ona tanık olunduğunu anlatır:
Çok mu çalışıyorsun, ellerin nasırlaşmış.
- Miş’li geçmiş zaman kipinin çekimi aşağıdaki gibidir
c) Şimdiki Zaman Kipi:
Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine “—yor” eki getirilerek yapılır.
- Anlamı: İçinde bulunduğumuz zamanda başlayan, süren eylemleri anlatır.
- Şimdiki zaman kipi işle anlatışın aynı anda yapıldığını anlatır.
Babanız uyuyor; içeri girmeyin.
Annem, yemek pişiriyor.
- Süregelen eylem|eri anlatmakta kullanılır:
Senelerden beri bu fabrikada çalışıyor.
- Şimdiki zaman kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
d) Gelecek Zaman Kipi:
Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine “—acak (—ecek)”eki getirilerek yapılır.
Anlamı: İçinde bulunduğumuz zamandan sonra yapılacak eylemleri anlatır.
- Bu kip, işin anlatıştan sonra yapılacağını be|irtir:
Maç, saat 18.30’da başlayacak.
- Emir ve gereklilik kipinin anlamını karşılayacak biçimde kullanılabilir:
Bu formülleri unutmayacaksın. (: unutma —> Emir kipi)
- Gelecek zaman kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
e) Geniş Zaman Kipi:
Yapılışı: Fiil tabanlarına “—(ı)r —(e)r” eki getirilerek yapılır.
Anlamı: Eylemin her zaman yapılabileceğini anlatır. Bu kiple çekimlenen eylemlere “ne zaman” sorusu yönetildiğinde “her zaman” cevabı alınır.
Sabahları erken kalkarım.
- Bu kip alışkanlıkları anlatmaya yarar:
Boş zamanlarında kitap okur.
- Genel gerçeklerin anlatımına çok elverişlidir:
Bitkiler, sulak ve güneşli ortamlarda hızla büyür.
- Geniş zaman kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
2. DİLEK KİPLERİ
a) Dilek – Şart (koşul) Kipi:
Yapılışı: Fiil tabanlarına “-sa, -se” eki getirilerek yapılır.
Anlamı: Bu kiple çekimlenmiş eylemler iki ayrı anlam özelliği taşır.
- Bu kip eylemin yapılması dileğini bildirir:
İşyerine gelmese de eve gelse.
- Eylemin gerçekleşmesinin şartını bildirir:
Ham madde bulunsa üretim yapılır.
- Dilek şart kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
b) İstek Kipi:
Yapılışı: Fiil tabanlarına “-a, —e” eki getirilerek yapılır.
Anlamı: Bir eylemin yapılmasıyla ilgili isteği anlatır.
Bu romanı okuyalım, özetleyelim.
- Bu kipin birinci çoğul kişisi öğüt içeren dilek, kimi zaman da buyurma anlamında kuilanılır: Sabahleyin geleydin, onu görürdün. (gelseydin)
- İstek kipinin çekimi aşağıdaki gibidir.
c) Gereklilik Kipi:
Yapılışı: Fiil tabanlarına “-ma|ı, —me!i” eki getirilerek yapılır.
Anlamı: Eylemin yapılması, olması gerektiğini bildirir.
Onunla hemen konuşmalısınız.
Bu işi akşama bitirmeliyim.
Gereklilik kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
d) Emir Kipi:
Yapılışı: Emir kipinin kip eki yoktur. Eylem tabanlarına lI. tekil kişinin dışında, kişi ekleri getirilebilir. İnsanlar kendi kendilerine emir veremeyecekleri için yine bu kipin I. tekil ve I. çoğul kişi çekimleri yoktur.
Anlamı: Eylemin yapılmasını buyurma biçiminde anlatır.
Çocuklar bugün dışarı çıkmasın, (olumsuz emir)
Bunları götürün. (olumlu emir)
- Buyurma kipinin üçüncü kişisi dilek, umut, yalvarma anlamlarında kullanılır:
Birazdan geliyorum; araba gitmesin.
Tanrı bizim yardımcımız olsun!
- Emir kipinin çekimi aşağıdaki gibidir:
Son Yorumlar